Umumiy psixologiya

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI


Filologiya va san’at fakulteti
“Ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi

“UMUMIY PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
O`QUV- USLUBIY MAJMUA
(2022-2023 o’quv yili 1-kurs uchun)

Bilim sohasi:	100 000 – TA’LIM
Ta’lim sohasi:	110 000– Ta’lim
Ta’lim yo‘nalishi:	60110100 – Pedogogika
	60110200 – Maktabgacha ta’lim 60110500 – Boshlang`ich ta’lim 60111200 – Tasviriy san`at va muhandislik grafikasi
	60111300 – Musiqa ta’limi 60111400 – Oʻzbek tili va adabiyoti 60111700 – Oʻzga tilli guruhlarda rus tili 60111800 – Xorijiy til va adabiyati: ingliz tili 60112100 – Milliy gʻoya ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi 60112200 – Jismoniy madaniyat 60112300 – Texnologik ta’lim

Urganch-2022

Mazkur o`quv uslubiy majmua Urganch davlat pedagogika institute kengashining 2022-yil “____” __________ dagi ____- sondagi tasdiqlangan namunaviy fan dasturiga asosan 1- kurs uchun ishlab chiqilgan.

Tuzuvchilar:	R.Razakova.	UrDPI, “ “Ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi dotsenti, o’qituvchisi
Taqrizchilar:	Nurillayeva. B. –	UrDU, “Pedagogika va Psixologiya” kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari nomzodi .

M U N D A R I J A

1. 
   Fan yuzasidan ma’ruza mashg`ulotlari…………………….
   
2. 
   Fan yuzasidan seminar mashg`ulotlar……………………….
   
3. 
   Glossariy………………………………………………………
   
4. 
   Ilovalar:
   

Fan dasturi ...…………………………………………………..
Ishchi fan dasturi………………………………………………
Tarqatma material
Testlar…………………………………………………………..
Baholash mezonlari bo`yicha uslubiy ko`rsatmalar…………
Boshqa materiallar
O`UM ning elektron varianti

MA’RUZA MASHG’ULOTLARI MAVZULARI.
1-Mavzu. Umumiy psixologiya fani predmeti, ilmiy tadqiqot metodlari.
Reja:

Umumiy psixologiya fani predmeti, ilmiy tadqiqot metodlari Psixologiyaning predmeti haqidagi tasavvurlar rivojlanishining asosiy bosqichlari. Psixologiyaning falsafa doirasida rivojlanishi. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirish shakllari. Psixik aks ettirish. Onglilik va ongsizlik. Umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, yosh va pedagogik psixologiya, mehnat psixologiyasi, psixofiziologiya, zoopsixologiya, muhandislik psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, harbiy psixologiya, sport psixologiyasi, maxsus psixologiya (oligofreniya, tiflo, surdo), differensial psixologiya, yuridik psixologiya. Introspeksiyaning psixologik holatini tadqiq qilishga qodir emasligi. Psixik jarayonlarning shakllanishi va hukm surishini tekshirishning ob’yektiv metodlari. Kuzatish, suhbat, inson faoliyati mahsulini tahlil qilish psixologiyaning metodlari sifatida

“Psixologiya” so’zi ikkita grek so’zlaridan – “psyche” – jon, ruh va “logos” – ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmetini har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli (ba’zan ongsiz ham) tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, his qilishimiz, tasavvur qilib, anglashimizni ta’minlaydi. An’anaviy ta’riflarda psixologiya fan sifatida ana shu “psixikaning faktlarini, qonuniyatlarini va mexanizmlarini o’rganadi”, – deb ham bayon etilgan. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. Chunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma-xilki, biz ba’zan o’z-o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Shuning uchun ham odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan obyektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin psixik hayotga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan biri bizga yoqadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u yoki bu xatti-harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga nisbatan his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar va holatlarning o’ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ularni boshqa turli hodisalardan farq qiladi.
Shunday qilib, psixologiya fani o’rganadigan jarayonlar va hodisalar murakkab va xilma-xil. Ularni o’rganishning ikki jihati bor: bir tomondan, ularni o’rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Oxirgi jihati xususida shuni aytish mumkinki, bu hodisalar bevosita bizning o’zimizda berilgan, ularni uzoqdan qidirish, mavhum analogiyalar qilish shart emas, boshqa tomondan, ular o’zaro bir-birlari bilan bog’liq va umumiy qonuniyatlar va prinsiplarga bo’ysunadi. 1-rasmda psixik jarayonlarning namoyon bo’lish shakllari, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklar aks ettirilgan.
Demak, qisqa qilib, psixologiyaning predmeti konkret shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli ichki kechinmalari, amallari va faoliyatlarining o’ziga xos tarzda ongi tomonidan aks ettirilishidir, deb ta’riflash mumkin.
Psixologiya fanining bugungi kundagi vazifalari, tabiiy, uning predmetiga biroz o’zgarishlar kiritadi. Zero, inson ongi va qalbi uchun kurash muammosi butun dunyo miqyosida dolzarb turgan masala sifatida qaralishini inobatga olsak, jamiyatimizning har bir a’zosi, mustaqil yurt fuqarolari ongining milliy-madaniy muhit ta’sirida, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllanishi, ular qalbida sof imon va sog’lom dunyoqarashlar, mustaqil fikrlashning shakllanishi mexanizmlarini o’rganish ham fanning muhim predmeti hisoblanadi. Ayniqsa, buguni yoshlarda aniq maqsad va maslakning bo’lishi, milliy iftixor va g’urur tuyg’ularining to’g’ri tarbiyalanganligi yaxlit xalq va millat manfaatlari bilan uyg’undir. Psixologiya fan sifatida aynan har bir shaxsda o’ziga, yurtdoshlariga, turli faoliyat turlari hamda dunyoga nisbatan to’g’ri munosabatlarni shakllanishi yo’llarini ham o’rganishi kerak.
Aks holda yoshlar ongidagi o’zgarishlarni aniq bashorat qilolmaslik, ularni to’g’ri tarbiyalash vositalarini tanlashda xatoliklarni keltirib chiqaradi. Yurtboshimiz I. Karimovning bu boradagi fikrlari juda o’rinli: “Men ko’hna bir haqiqatni yana eslatmoqchiman: tabiatda bo’shliq bo’lmaganidek, insonning ongu tafakkurida ham bo’shliq vujudga kelishiga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bu fan muayyan turkumga kiritilgan. Chunki psixologiya fani bu tizimda nufuzli o'rin egallashiga barcha obyektiv shart-sharoitlar yetarli. Sunday qat'iy ishonch bilan aytilgan fikr zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar mavjud. Zero, psixologiya fani insoniyat tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabligi bois, biosferik ta'limotdan kelib chiqqan holda, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya sifatida o'rganilib kelindi. Lekin bugungi kunda neosferik ta'limotga binoan fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o'zaro ta'sirlar, moddalar, zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo'shilishi to'g'risida faraziy asosda bo'lsa ham mulohazalar yuritilmoqda. Shunga muvofiq, biosferaga kirib kelayotgan moddalar o'zaro birikib, ayniqsa, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to'planishi inson tana a'zolariga ijodiy ta'sir ko'rsatmoqda, natijada favqulodda holatlar sodir bo'lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha intueri — sinchkovlik, diqqat bilan qaramoq yoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy holatlarning kuchayishi namoyon bo'lishi kutilmoqda. Bular qatoriga telepatik (yunoncha tele — uzoqni, pathos — sezaman degan ma'no anglatadi) samaralar, o'ta sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha extra— o'ta, sensus — sezgirlik degani), ekstrasenslik (lotincha extra - o'ta, sensus — his qilaman ma'nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning kechishi sabablarini kiritsa bo'ladi. Biroq omadsizlik, ichikish, kasal kimnidir intizor kutishi, nasib etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo'lish kabi ruhiy holatlar, hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo'q. Ammo bilish obyekti (lotincha objectum — jism demakdir) bilan subyektining (lotincha subjectum — tashqi olamni biluvchi inson) birikuvida psixologiyaning qulay imkoniyatlari mavjud ekanligini ta'kidlab o'tish o'rinli.



^{1-rasm. Psixik jarayonlarning namoyon bo’lish shakllari va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik}
Ushbu fikrning tushunarliroq bo'lishi uchun ayrim misol va talqinlarni qayta tahlil qilib o'tamiz. Masalan, chaqaloq dunyoni taniy boshlagan kunidan boshlaboq uning idrokida tevarak-atrof va unga mehr bilan boqayotgan kishilarning muhiti aks eta boshlaydi. Shundan so'ng unda dastavval obyektiv (tashqi) va subyektiv (ichki) odamlar o'rtasidagi muhitga moslashishga oid sodda instinktlar (lotincha instinctus — tabiiy qo'zg'atitvchi, tug'ma xususiyat demakdir), shartsiz reflekslar (lotincha reflexus — aks ettirish) yordamida oddiy ta'sirlanish tarzida namoyon bo'ladi. Taraqqiyotning mazkur davrida u o'zligini tushuna va anglay olmaydi, hatto buning yuzaga kelishi haqida mulohaza yuritishi ham aslo mumkin emas. Bola bir yoshgacha davrda tez sur'atlar bilan rivojlanadi, yil davomida uning jismoniy a'zolari 50% gacha o'sib yetilishi mumkin. Bu davrda jismoniy o'sish — psixik (ruhiy) taraqqiyotni tezlashtirishga puxta zamin hozirlaydi, natijada ko'rish, ushlash, talpinish, xo'mrayib lab burish va quvonish, samimiylik ham beg'uborlik singari insoniy tuyg'ular vujudga keladi. Bora-bora nutq faoliyatining paydo bo'lishi esa uning tushunish darajasini yangi sifat bosqichiga ko'taradi. Endi bola psixikaning muayyan xususiyatlari, holatlari, hodisalari, xossalari, sifatlari, fazilatlari, qonuniyatlari orqali moddiy dunyoni anglay boradi. Bolalik dunyosining ichki murakkab qatlamlaridan asta-sekin “o'zlik”ni, shaxsiy “men”likni tushunish tuyg'usi, sezish, his qilish jarayonlari shakllana boshlaydi hamda u yoki bu o'ziga xos to'siqlarni yengish imkoniyati paydo bo'la boshlaydi. Mazkur taraqqiyot bosqichi psixologiya fanida “men” davri yoki “o'zlik”ni anglash davri deb yuritiladi. Bu davr bolada nutq paydo bo'lganidan boshlanib, bir necha rivojlanish bosqichlarini o'ziga qamrab oladi. “Men” davrining anglashilgan shakl va ko'rinishlarining namoyon bo'lishi o'smirlik davriga ham to'g'ri keladi. O'smirlik davrida o'g'il va qizlarning ruhiyatida o'zlikni anglash bilan bog'liq bir talay muammoli savollar va ularning turmushda qaror toptirish tuyg'ulari, istaklari, orzulari paydo bo'lib, ko'pincha bu narsalar yakka shaxsning “kimligi”, “qandayligi”, “kimga va nima uchun kerakligi”ga yo'naltiriladi. Bolaning psixik xususiyatlari, funksiyalari (lotincha functio — ijro etish, bajarish degan ma'no anglatadi) uni qurshab turgan jonli vajonsiz tabiat ajoyibotlarini jismoniy va ijtimoiy vositalar orqali egallash uchun xizmat qiladi.
Xuddi shunga o'xshash o'zligini anglash jarayoni insoniyatning barcha tarixiy va evolutsion (lotincha evolutio — tabiiy ravishda o'zgarish) taraqqiyoti davrlariga xos xususiyat sanaladi. Ibtidoiy jamoa davrida kishilarning kuch-quvvati, asosan, yashash uchun kurashga va tashqi dunyoni egallashga sarflangan. Keyinroq esa tabiat haqidagi dastlabki bilimlar — tajriba va saboqlar orqali o'zlashtirilgan. Ajdodlarimiz olovni kashf qilganlar, yovvoyi hayvonlarni ovlaganlar, tabiat ne'matlaridan bahramand bo'lganlar va shu tariqa tabiat bilan tanisha boshlaganlar. Moddiy dunyoning saxiyligi, tabiat ehsonlari va ofatlari to'g'risida, hayvonot olamini madaniylashtirish (xonakilashtirish), yer ilmini o'rganish bo'yicha bilimlarning to'planishi natijasida inson tabiat boqimandaligidan qutula borgan soniyadan e'tiboran o'zligini (kimligini) anglash imkoniyati tug'ila boshlagan. Lekin u davrdagi odamlar o'zligini omilkor sifatida tasavvur eta olmaganlar. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy bosqichlarida kishilarda ichki ruhiy imkoniyallar yuzaga kelib, tug'ma mayl va layoqat alomatlari asta-sekin iste'dodga, qobiliyatga aylana borgan. Bu jarayon birining o'rniga ikkinchisi ko'r-ko'rona (yunoncha mechanike — qurol yoki sodda tanda demakdir) yuzaga kelganligini bildirmay, balki, aksincha, murakkab sifat o'zgarishlari, organlarning takomillashuvi, tajribada to'plangan bilimlar orqali tartibga solinayotganligini ifodalaydi. Insonning jismoniy (biologik), ruhiy (psixik), ijtimoiy (sotsial) rivojlanishi natijasida Yer kurrasida tashqi dunyo, ichki dunyo, ma'naviyat, yozuv, fan, adabiyot, san'at, texnika yaratilgan. Bularning zamirida inson tafakkuri, ongi, aql-zakovati, kuchli irodasi, mustahkam xarakteri (yunoncha xarakter — qiyofa, xisiat degani), ijodiyoti, xayoloti yotadi. Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida odam o'zini hayajonlantirgan, taajjubga solgan savollariga javob izlay boshlaydi. Buning natijasida “Inson qanday fikrlaydi?”, “Odam qanday yangilik yaratishi mumkin?”, “Ijod qilish qay yo'sinda paydo bo'ladi?”, “Aql-zakovatning o'zi nima?’, “Insonga uning ichki ruhiy dunyosi qaysi qonunlar asosida bo'ysunadi?”, “Inson o'ziga o'zi ta'sir o'tkaza oladimi?”, “0'zgalarga-chi?” kabi muammolar yechimini topishga kirishadi. Bularning barchasi psixologik bilimlarning tug'ilish nuqtasini vujudga keltirgan bo'lib, ana shu daqiqadan boshlab inson o'zini o'zi angladi. Binobarin, psixologik bilimlarning namoyon bo'lishi o'zini o'zi anglash omiliga aylanadi, ular tobora uyg'unlashib, mutanosiblashib borib, izchil, uzluksiz aloqaga o'sib o'tadi. Bu esa insoniyatning beqiyos yutug'i - tafakkurning kashf qilinishiga olib keldi. Avvallari uning fikri, xayoli tashqi dunyoni egallashga qaratilgan bo'lsa, tafakkur kashf qilingan davrdan boshlab sub’yekt — ob’yekt (inson fikrlashi tashqi olamga qaratilgan) munosabati o'rnini, sub’yekt (insonning fikri o'zini o'zi anglashga yo'naltirilgan) munosabati egallay boradi. Demak, inson ob’yektiv dunyoni sub’yektiv tarzda aks ettirish orqali o'zini o'zi tadqiq qilishdek murakkab ishni amalga oshirishga qaror qiladi. Shu bois psixologiya fanining vazifalari ko'lami kengaydi, takomillashdi, ichki tarkibda keskin burilish yasaldi, psixologiya o'z predmetiga insonni ilmiy jihatdan o'rganishdan tashqari, o'zini o'zi anglashini ham kiritdi. Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan amaliy, tatbiqiy jihatlari bilan farqlanadi hamda ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi va ularga muayyan darajada ta'sir o'tkazadi. Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan o'z tatbiqiy ma'lumotlari, natijalarining ko'pqirrali va ko'pyoqlamaligi bilan ajralib turadi va u mutlaqo boshqa sifat ko'rsatkichiga ega. Ayniqsa, o'zini o'zi boshqarish jihati bilan alohida ahamiyat kasb etadi. U tabiatni o'rganish ilmidan farq qilib, o'zining psixik jarayonlari, funksiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda o'z ifodasini topadi.
Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o'zini o'zi bosh­qarish va kamol toptirish, o'zini o'zi qo'lga olish, o'ziga o'zi buyruq berish, o'zini o'zi tarbiyalashga doir boy materiallar to'plagan, Bu, o'z navbatida, inson munosabati, maqsadi, holati va kechinmalarining o'zgarishi va yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy ma'lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi rang-barangligini ta'minlab turadi. Psixologiya fani inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi sharoitga ko'chirish, kamol toptirish, rivojlanish dinamikasini ta'minlash, yangi sifat bosqichiga o'tishini qayd qilish imkoniyati borlig’i bilan o'ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fani sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, sotsial psixo­logiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o'z predmetiga ega bo'lib, amaliy sotsial psixolog, muhandis psixolog, oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o'z ichiga qamrab olgandir. Psixologiya juda qadimiy va shu bilan birga navqiron fandir. Psixik hodisalarning ilk talqini qadimi yunon olimi Aristotel’ning «Jon haqida» nomli asarida berilgan.Psixologiyani fan sifatida yuzaga kelishi bosqichlarini quyidagi sxemada aks ettirish mumkin.
SXEMA-1

IV bosqich	Psixologiya psixikaning mexanizmlari, faktlari va qonuniyatlari haqidagi fan sifatida	Ilmiy psixologiyaning zamonaviy bosqichi
III Bosqich	Psixologiya- inson xulq atvorini o`rganuvchi fan sifatida	XX asrda paydo bo`lgan. Psixologiyaning maqsadi- insonning konkret xulq atvorini, inson munosabatlari va reaktsiyalarini kuzatish olindi. Xulq atvorga sabab bo`luvchi motivlar hisobga olinmadi.
II- bosqich	Psixologiya - ong haqidagi fan sifatida.	XVII asrda tabiiy fanlar paydo bo`lishi bilan yuzaga keldi. Fikrlash, istash- ong deb olindi. Asosiy metod sifatida insonni o`zini - o`zi kuzatishi olindi.
I- bosqich	Psixologiya ruh haqidagi fan sifatida	Psixologiyaga bunday ta’rif 2500 yil ilgari berilgan ruh deb inson hayotidagi barcha tushunib bo`lmaydigan narsalar qabul qilingan.

2. Psixologiya haqidagi fikrlar bundan 2,5 ming yillar ilgari paydo bo`la boshladi, ya’ni eramizdan avvalgi VI asrga to`g`ri keladi. Buyuk nemis psixoligi German Ebbingauzning ta’kidlashicha psixologiya o`zining uzoq o`tmishiga lekin juda qisqa tarixiga ega. Eramizdan avvalgi V1 asrdan boshlab to X1X asrning II yarmigacha filosofiyaning bir bo`lagi hisoblanadi. Psixologiya fanining rivojlanishi asosan P davrga bo`linadi. 1 davrning o`zi 3 ta bosqichdan iborat.

1-bosqich eramizdan avvalgi V1 asrdan X asrgachayu Bu bosqichda psixologiya haqida dastlabki fikrlar paydo bo`la boshladi. Psixologiya ko`pgina qadimgi filosofik olimlarning fikrini o`ziga jalb qildi va falsafaning ajralmas bir qismiga aylanib bordi. Antik falsafada idealistik oqimning eng yirik namoyondachilari Sokrat va uning shogirdi Ploton hisoblanadi. Ularning asosiy fikrlari idealistik nuqtai nazardan shu bilan asoslanadiki «jon, ruh va tana alohida-alohida substantsiya hisoblanadi Birlamchi materializm oqimining asosiy vakili Demokrit hisoblanadi. Demokrit jon va ruh haqidagi fikrlarni quyidagicha ifodalaydi. Tana va ruh ma’lum jismlardan tashkil topgan bo`ladi. Ruhning asosini molekulalar tashkil qilib, bu molekulalar atomlaridan iborat bo`ladi. Agar atomlarning ajralib ketishi vujudga kelsa, tanani ruh tark etadi yoki ruhning asosini atomlar tashkil etadi, degan g`oyani ilgari suradi.
Antik falsafaning birlamchi materializm g`oyalarini targ`ib qilgan faylasuflardan biri Milet maktabining vakillaridir. Uning asoschisi qadimgi grek faylasufi Fales hisoblanadi. Fales jon va ruh haqida va uning asoslari haqida quyidagi fikrlarni ilgari surdi. Uning fikricha «Jon ruhning asosini alohida hossaga ega bo`lgan materiya hosil qiladi, ya’ni jonning asosini suv tashkil qiladi» degan fikrni ilgari suradi.
Uning shogirdlari Anaksimen va Aniksagorlar ruhning ma’lum moddiy asosini materiyadan izlab, Anaksimen ruhning asosini (havo) tashkil qiladi desa, Aniksagor esa olov tashkil qiladi degan. Antik falsafaning eng yirik namoyondasi, psixologiya haqidagi ilmiy mulohazalarini keltirgan faylasuf Aristotel’ hisoblanadi. Shuning uchun hamki, u «psixologiya fanining otasi» degan nomni olgan. U «Jon haqidagi ta’limoti» haqidagi asari bilan psixologiyaga asos soldi. Uning bu asari XUP – XUSh asrga qadar ko`pgina ilmiy dargohlarda psixologiya bo`yicha o`quv qo`llanmasi sifatida qo`llanib kelingan.
Materiyaning jonliligi haqidagi g`oyani rivojlantirgan atomizm (yunoncha – atomos – bo`linmas) namoyondalari Demokrit eramizdan avvalgi V– 1V asrlar, Epikur 1V-III asrlar, Lukretsiy 1 asr) bir qancha fikrlarni ilgari surdilar:
A) ruh tanaga jon bag`ishlovchi moddiy jismlar;
B) moddiy asos sifatidagi aql;
V) hayotni boshqaruvchi idrok vazifasini bajaruvchi a’zo;
G) ruh bilan aql tana a’zolari, ularning o`zi ham tanadir;
D) ular sharsimon, kichik harakatchan atomlardan iboratdir;
Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrda psixologik g`oyalarning rivojlanishida tayanch nuqta, asos bo`lib xizmat qildi. Asta - sekin ruh haqida tushuncha hayotning barcha ko`rinishlariga nisbatan qo`llanilavermasdan faqat hozir psixika deb atayotgan darajaga nisbatan qo`llanila boshlandi. Psixika kategoriyasining zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi faqat idrok va tafakkurga ega bo`lib qolmasdan balki ularning unga mansubligini e’tirof etishga ixtiyoriy harakatlar qilib qolmasdan balki bu harakatlarning uning o`zi qilayotganini bilishga ham qodirdir.
Eramizdan oldingi 2 - asrda rimlik vrach Galen fiziologiya va tibbiyotning yutuqlarini umumlashtirib psixikaning fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib keldi.
17-asr biologik va psixologik bilimlar tarqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Inson tanasi mashinaga o`xshatiladi, texnika qurulmalarining tuzilishi qanday printsiplarga asoslangan bo`lsa, tana tuzilishi qandaydir printsiplarga asoslangan deb tasavvur etiladi. Binobarin tana ham mashina singari ruhning boshqarishiga muhtoj emas deb qaraladi. Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq atvorni reflektor tabiatga egaligini kashf etilishi ana shu g`oya bilan uzviy bog`langandir. Buyuk frantsuz mutafakkiri yurakdagi mushaklarni ishlashi qon aylanishining ichki mexanikasi bilan boshqarib turilgani kabi xulq atvorning hamma darajalaridagi boshqa mushaklarning ishlashi ham xuddi soat mexanizmidagi millarning aylanishiga o`xshasa kerak deb taxmin qilingan.
Refleks (lotincha reflexus – aks ettirish) haqida tushuncha organizmning tashqi ta’sirga qonuniy javob reaktsiyasi sifatida paydo bo`ldi. Dekart mushaklarning tashqi turtkilarga ruhning hech qanday aralashuvisiz nerv sistemasining tuzilishi e’tibori bilan ham javob qaytarishga qodir ekanligini isbotlab berdi.
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko`lamga ega materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya’ni yaqqol narsa deb tushuntirdi. U determinizm (lotincha – determinata – belgilayman) printsipining ya’ni tabiat, jamiyat hodisalarining, shu jumladan psixik hodisalarining ob’ektiv sabablari bilan belgilanishi haqidagi ta’limot targ`ibotchisi edi.
Nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716), ingliz faylasufi Jon Lokk (1632-1704), ingliz tadqiqotchisi Gartli (1705-1757), frantsuz Didro (1713-1784) kabilar g`oyalar assotsiatsiyasi (bog`lanish) qonuni, idrok va tafakkurning paydo bo`lishi, qobiliyatlar psixologiyasi haqida muhim ta’limotlarini yaratish bilan fanning rivojlanishiga muhim hissa qo`shdilar.
XX asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi, buning natijasida psixika miyaning funktsiyasi ekanligi haqidagi ta’limot vujudga keldi. Ingliz tadqiqotchisi Charlz Bell va frantsuz Frantsua Majandi tomonidan yozuvchi va harakat nervlari o`rtasidagi farq ochib berildi, uning negizida reflektor yoyi degan yangi tushuncha psixologiya fanidan paydo bo`ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) reflektor turlari kashf qilindi. Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar ta’sirida rus olimi I.M.Sechenovning (1829-1905) reflektor nazariyasi ro`yobga chiqdi va ushbu nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari, mexanizmlari, bosh miya reflekslarining o`ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish imkoniyatiga ega bo`ldi.
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixeviroistik, emperik, geshtal’t, assotsiativ, psixogenetik, gumanistik, biogenetik, sotsiogenotik kabi yo`nalishlari tomonidan to`plangan ma’lumotlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi va uning predmetini, tadqiqot printsiplarini aniqlab berdi.