Umumiy psixologiya

Asosiy sifatlr	xolerik	Sangvinik	Flegmatik
Melanxolik
1.Senzitivlik	Past	Past	Past	Yuqori
2. Reaktivlik	Yuqori	Yuqori	Past	Past
3. Faollik	Yuqori	Yuqori	Yuqori	Past
4. Reaktivlik va faollik munosabati	R > f	Og`ir vazmin	F > r	Past faollik o`rta reaktivlik
5. Reaktsiya turi	Tezlashgan	Tezlashgan	Sekinlashgan	Sekinlashgan
6. Plastiklik	-	+	-	-
7. Rigidlik	+	-	+	+
8. Ekstravertlik	+	+	-	-
9. Introvertlik	-	-	+	-
10. Emotsional ko`zg`aluvchanlik	Yuqori	Yuqori	Past	Sekinlashgan

Temperamentni tarbiyalash. Ma’lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi nomoyon bo`lmaydi, balki yoshga qarab sekin-asta nerv sistemasining voyaga etishi bilan bog`liq xolda nomoyon bo`ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz.
Yoshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari xisobga olinishi lozim. Masalan, xozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi samolyotda uchuvchi bulish nixoyatda qiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo bo`ladigan avariya xavfi o`z vaqtida reaksiya qilishi lozim bo`lgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirliq qiladi.
Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yul bilan tanlashni kasbga yunaltirish deb ataladi.
Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin qadar o`quvchilar tarbiyasi jarayonida xam xisobga olish zarur. Masalan, melanxolik o`quvchini xarakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi. O`ziga ishonmvsligini yana orttirib yuboradi va o`z kuchiga shubxa bilan qaray boshlaydi
Temperament tiplarining kelib chiqishida irsiyatning roli katta. Masalan, gomozigot
(1 tuxumdan ) rivojlangan va geterozitot (2 tuxumdan rivojlangan). Egizaklar temperamentlarini solishtirib bunga ishonch xosil qilish mumkin.
Temperamentning ayrim xususiyatlari xayot davomida ma’lum bir uzgarishga uchrashi mumkin. Lekin temperament tipi uzgar-maydi. Temperament xususiyatlari ma’lum bir yoshda birdaniga paydo bulmaydi. Ba’zan kichik bolalarda yosh xususiyatlari tufayli tula darajada namoyon bulmaydi.
Ma’lum bir temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi namoyon bo`lmaydi, balki yoshga karab sekin-asta asab tizimining voyaga etishi bilan bog`liq xolda namoyon bo`ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz. Umuman yaxshi va yomon temperament tipi yuk. Masalan, sangvinik o`zining xissiyligi va ishchanligi bilan ajralib turadi. Lekin uning mayllari, diqqati bekarordir.
Melanxolik tez toliqadi, uziga ishonmaydi, lekin u nozik sezuvchi, extiyotkor va xushyor odamdir. Agar xoleriknkng kuch-kuvvati, extirosliligi munosib maksadlarga yunaltirilgan bo`lsa, kimmatli fazilatlar bo`lishi mumkin, lekin etarlicha bo`lmagan muvozanatlik, xissiy qo`zgaluvchanlnk, zarur tarbiya bo`lmaganda o`zini tuta olmaslikda, keskinlikda, doimo qizishib ketishiga moyillikda ifodalanishi turgan gap.
Flegmatikning vazminligi, sabr-toqatliligi, shoshqaloqlikning yo`qligi, qimmatli xususiyatlardir. Lekin tarbiyaning noqulay sharoitlarida ular kishini bo`shashtirib xayotining ko`pgina taassurotlariga befarq qilib qo`yadi.
Shunday qilib, temperameitning aynan bir xil boshlangich xususi-yatlari ularning qanday-ijobiy va salbiy tomonga rivojlanishini oldindan belgilab bermaydi. Shuning uchun tarbiyachining vazifasi bir temperamentni boshqasiga o`zgartirishga urinib ko`rishdan iborat bo`lmasligi kerak, balki muntazam ish olib borish yo`li bilan xar bir temperamentning ijobiy tomonlari rivojlanishiga ko`maklashish va ayni paytda ushbu temperament bilan bog`liq bo`lishi mumkin, salbiy jixatlardan xoli bo`lishga yordam berishdan iboratdir.

Ma’lumki, odamlar xulk-atvori va faoliyat motivlari nisbatan teng bo`lganda, tashqi ta’sirlar bir xil bo`lganda, ta’sirchanligi va kursatayotgan energiyasiga kura bir-birlaridan, sezilarli darajada fark qiladilar. Jumladan, bir xil kishi sekinlikni, boshkasi shoshilishni yoktiradi. Bir xil odamlarga xissiyotlarning tez ko`zgalishi xos bo`lsa, boshkasiga esa sovukkonlik xosdir, boshka birovni keskin imo-ishoralar, ma’noli mimika, boshkasini xarakatlarda ogir-bosiklik, yuzning juda ham kam xarakat qilishi ajratib turadi. So`z yuritilayotgan individual farklar o`zlarining tugma asosiga ega bo`lishi shubxasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiklanadiki, bu farklar bolaligidayok ma’lum bo`la boshlaydi, xulk-atvorning va faoliyatning turli soxalarida ko`rinadi va aloxida barqarorligi bilan ajralib turadi.

Psixikaning individual jixatdan o`ziga xos, tabiiy jixatdan shartlashgan dinamik ko`rinishlar majmui kishining temperamenti deb ataladi.
Temperament XAQIDAgi dastlabki nazariya antik dunyoga borib takaladi. Masalan: eramizdan oldingi 6-asrda yashagan yunon medio`inasining yirik vaqili Gippokrat birinchi bo`lib odamlarning xar xil xususiyatga ega ekanligiga e’tibor bergan va bu xar xillikning sababini aniklashga xarakat qilgan. U kishilar temperamentining organizimdagi suyo`qliklarga (kon, shilimshik parda, ut)ga karab uch turga bo`ladi.
Temperamentning klassik nazariyalari, temperament turlari to’g’risida Abu Ali ibn Sino qarashlari
Keyinchalik ham temperament va uning asosi XAQIDA olimlar tomonidan xilma-xil nazariyalar yaratildi. Masalan, 18-asr oxirida yashagan Immanuel Kant konning invidual xususiyatlari temperamentning tabiiy asosi xisoblanadi, degan edi. P.F.Lesgaftning goyasi ham shu nuktai-nazarga yakin edi. Bu olim temperamentning asosida kon aylanishi (jumladan, kon tomirlari kengligi va tarangligi, ularning bush joyi diametri, yurakning shaqli va xokazolar) xususiyati yotadi deb yozgan edi.
Nemis psixiatri E.Krechmer individning psixik to`zilishi tana to`zilishiga,tananing umumiy konstruko`iyasiga tugri keladi,degan edi. Sezgilarli psixik aktivlikka ega bo`lgan,atrofda bo`layotgan vokealarga tez munosabat bildiruvchi,tassurotlarini xa deb o`zgartirishga
intiluvchi, muvoffakiyatsizliklar va kungilsizliklarni nisbatan engil utkazib yuboruvchi,jonli,xarakatchan,ifodali mimikasi va xarakatlari bo`lgan kishi sangvinik deb ataladi.
YUragi keng,barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga,doimiy va chukur xis-tuygularga,xarakatlari va nutqi bir xil maromda bo`lgan,ruxiy xolati tashqi tomonda ifoda etiladigan kishi xolerik deb ataladi.
Ta’sirchan,chukur kechinmali,gap kutara olmaydigan,ammo atrofdagi vokealarga unchalik e’tibor bermaydigan,o`zini tuxtata oladigan xarakatlar qiladigan va sekin ovoz chikaradigan kishilar melanxolik deb ataladi.
Aslida odamlarni turtta tip bo`yicha taksimlash mumkin emasligi tushunarli.Temperamentning turli-tumanligi tugrisidagi masala fanda xali batafsil xal qilingan emas.
Oliy nerv faoliyati tipi va temperament
Temperamentning nerv-fiziologik mexanizimini ilmiy asosda tushuntirib bergan kishi I.P.Pavlov bo`ldi.U o`z umrining Ko`p qismini oliy nerv sistemasi faoliyatini o`rganishga bagishladi. Uning Tadqiqotlari natijasida odamdagi individual farklar asosida ko`zgolish va tormozlanish o`rtasidagi vazminlik yotishi aniklandi.
Nerv sistemasi kuchi tipning eng muxim kursatkichdir.
Nerv faoliyatining tipi-organizimning tabiiy xususiyatidir.U nasliydir,lekin butunlay o`zgarmas xisoblanmaydi,u rivojlanishda va ma’lum darajada atrofdagi sharoit,muxit ta’siri tufayli o`zgaradi.
Temperament tiplarining kelib chikishida,yo`qorida aytganimizdek,irsiyat asosiy rol uynaydi.Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir xil bo`lgan bitta tuxumdan paydo bo`lgan (gomozigot) egizaqlarning temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bo`lmagan, ikkita tuxumdan paydo bo`lgan (geterozigot) egizaqlarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak,bu narsa juda yakkol ko`rinadi.Geterozigot egizaqlarga karaganda gomozigot egizaqlar temperamentlari xususiyatlarining o`xshashlik darajasi shunchalik ortikki,temperamentning irsiyat yuli bilan berilishi imkoniyati 85% ga tengdir.
Garchi temperament tiplari, umuman olganda, irsiyatga bog`liq bo`lsada,temperamentning ayrim xususiyatlari xayot sharoitlari va tarbiyaga bog`liq xolda ma’lum darajada o`zgaradi.
Temperamentning ayrim xususiyatlarining xayot sharoitlari va tarbiyaga bog`liq xolda o`zgarishini temperament tiplarining voyaga etishidan farklash lozim. Temperament tipi unga xos bo`lgan barcha xarakterli xususiyatlari bilan birga, tugilish chogidan boshlab yoki ma’lum yoshda birdan paydo bo`lib kolmaydi. Nerv sistemasining voyaga etishidagi umumiy konuniyatlari temperament tipining voyaga etishiga ham ta’sir qilib, izini koldiradi.
Ma’lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga hammasi nomoyon bo`lmaydi, balki yoshga karab sekin-asta nerv sistemasining voyaga etishi bilan bog`liq xolda nomoyon bo`ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz.
YOshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari xisobga olinishi lozim. Masalan, xozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi samolyotda uchuvchi bo`lish nixoyatda kiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo bo`ladigan avariya xavfi o`z vaqtida reako`iya qilishi lozim bo`lgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yul bilan tanlashni kasbga yunaltirish deb ataladi.
Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin kadar o`quvchilar tarbiyasi jarayonida ham xisobga olish zarur. Masalan, melanxolik o`quvchini xarakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi. O`ziga ishonmvsligini yana orttirib yuboradi va o`z kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi.
Yo`qoridagi usullarni sangvinikka nisbatan ishlatib bo`lmaydi.CHunki u boshidan kechirgan kungilsiz vokealarni tez esdan chikarib yuborishi va o`z kuchi, kobilyatlariga ortikcha baxo berishga moyildir, Salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik unga ijobiy tasir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini xisobga olgan xolda xuddi shunday individual munosabatda bo`lish mexnatni tashqil qilishda, sportchilarning Mashqlarida va faoliyatnng boshka turlarida ham bo`lishi mumkin va zarur.
Temperament xususiyatlari, temperament tiplari
Temperament tiplari
Xolerik ,Sangvinik,Fiegmatik, Melanxoiik

Kuchsiz nerv tizimining muvozaiwti	Nerv tizimming ildamligi
Muvozanatsiz qizg’in	Serharakat
Muvozanatli	Serharakat
Muvozanatli	inert (sust)
Muvozanatsiz tormozli	Serharakat yoki inert

Ularda temperaraent tipi deyilganda, insoniarriing muayyan gurahlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlaming yig’indisi (majmuasi) tushimiladi. Hozirgi davrda temperament tipi deganida, ma'lum insonlar guruhi uchun umutniy bo’lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning qonuniy, zamriy o’zaro bog’liqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlaming qonuniy tarzda o’zaro bog!liqligi quyidagicha aks etishi mumkin.