Umumiy psixologiya

Balog’at yoshida tarbiyaning psixologik xususiyatlari. 11 yoshdan to 14-15 yoshgacha bo’lgan davr balog’at yoshi hisoblanadi. Bu yoshda o’g’il va qiz bolalar tez o’sish, ulg’ayish pallasini boshdan kechiradi.Jismoniy o’sish, jinsiy yetilishruhiy dunyosida keskin o’zgarish ayni shu davrdan boshlanadi. Katta yoshdagi odamlar so’ziga bajonidil quloq solib kelgan o’g’il va qiz bu davrga kelib mustaqillikka intiladigan, kattalar talabiga binoan emas, o’z hohishi bilan ish qiladigan, ularning o’git-maslahatlariga tanqidiy munosabat bildiradigan bo’lib qoladi.
Lekin balog’at yoshiga yetayotgan bolalarning hammasini ham shunday deb bo’lmaydi. Ba’zi bir bolaning asab tizimi kuchli, muvozanatli, epchil bo’ladi. Hissiyot, kayfiyat, qiziqishlari va intilishlari jud o’zgaruvchan. Bunday bolalar begona odamlarga tez ko’nikib va kirishib ketadi, oldiga qo’yilgan talab va sharoitlarga osonlikcha ko’nikadi. Turmush va o’qish malakalarini kam vaqt sarf qilib o’zlashtirish qobiliyatiga ega bo’ladi.
Ikkinchi bir turdagi bolaningsh asb tizimi kuchsiz, muvozanatsiz, sust bo’ladi. Bu turga mansub bola sezgir, lekin o’zini ushlay olmaydigan, tinimsiz, harakatchandir. So’z berdimi albatta uni bajaradi, ammo diqqatini bir faoliyat turidan ikkinchisiga ko’chirishdan ko’pgina qiyinchiliklarga uchraydi. Noxush holatlarni tez unitadi. Ruhiy dunyosida paydo bo’ladigan holat va jarayonlar sur’ati tez, ya’ni ularning almashinuvi qisqa fursatda amalga oshadi.
Uchinchi bir xususiyatga ega bo’lgan bolaning kayfiyati yorqin namoyon bo’lmaydi, shu sababdan uni kuldirish, jahlini chiqarish yoki umuman kayfiyatini buzish uni kuldirish, jahlini chiqarish yoki umuman kayfiyatini buzishi qiyin. Oila quchog’ida yoki maktabda hamma biror narsa yuzasidan qg’attiq kulgan mahalda ham vazminligicha qola beradi. Ko’ngilsiz hodisalar yuz berganda ham o’z tinchligini buzmaydi. Qilgan harakatlari kuchsiz, ifodasiz bo’ladi. Biroq g’ayrati, ishchanligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bunday bolaning asabi kuchli, muvozanatli, lekin sust xususiyatga ega. Chidamliligi, turli sharoida o’zini tuta bilishi bilan hyech mahal boshqa bolalarga o’xshamaydi. Harakatlarining sur’ati, nutqning darajasi past, ruhiy holatlari ichki kechinmalariga aylanib ketgan. «Ichimdan top» degan xalq iborasi shunday o’g’il va qizlarga mos keladi.
To’rtinchidan guruhga xos bolada sezgirlik xislati mavjud bo’ladi-yu, biroq asabi kuchsiz, faollikdan yiroqdir. Shuning uchun arzimagan narsadan ko’ziga yosh keladi. Bunday o’smir o’g’il va qiz juda arazchan bo’lib, biror ishni bajarishga botinib kirisha olmaydi. O’z kuchiga ishonchsiz, maktab, jamoat joylaridagina emas, balki oilada ham tortinchoqlik qiladi. Ozgina qiyinchilikka duch kelsa barcha narsadan voz kechib qo’ya qoladi. Sodir bo’layotgan voqyea va hodisalarga ishonchsiz hamda shubhali qaraydi.
O’smirlik yoshi davrida qarama-qarshi jinsga moyillik hislari paydo bo’ladi. Jismoniy kitobdar o’qthish, ichki dunyoga berilash, yolg’izlikka tortish, ishqiy kitoblar o’qish, kino tomosha qilish, katta yoshdagi odamlar so’ziga quloq solish tabiiy hol hisoblanadi. Shuningdek, bu yoshda o’g’il-qizlar o’zlarining tashqi qiyofalariga ko’proq e’tibor bera boshlaydilar. O’g’il bolalarda durustroq kiyinish, oynaga qarash ishtiyoqi tug’iladi. Qizlar ham oynaga ko’proq qaraydi, o’zlariga pardoz berishni, go’zal bo’lishni istaydi. Bu ham tabiiy holdir.
Chunki o’z tashqi qiyofasini tarbiya qilish insonga xos muhim hislatdir, shu boisdan uni inkor etish mumkin emas.
Balog’at davrida kattalik hissi vujudga keladi. Kattalarga, ularning nima qilayotganliklariga, o’zlarini qanday tutayotganligiga ko’proq razm sola boshlaydilar. Katta yoshdagilarning ularga nisbatan avvalgi yosh bolaga qilingan munosabatda bo’lishlari noxush his-tuyg’u uyg’otadi. Ota-onalar, o’qituvchilar bilan o’smirlar munosabatidagi nizoning bosh sababi ularning istak va hohishlari bilan kattalarning hisoblashmasligida sodir bo’ladi.Afsuski, ayrim-ayrim katta yoshdagilar o’smirning voyaga yetib qolganligiga e’tibor qilmaydilar, goho uning ulg’aydiganligini sezmaydilar. Kattalar tomonidan o’rinsiz tanbeh, kesatish, har bir nirasani buyruq berish orqali bajarish hollari o’smirda yomon kechinmalarni keltirib chiqaradi.
Vohalanki, bu davrga kelib o’g’ilmi yoki qizmi uning voyaga yetganligini tan olib kattalarday muomila qilish lozim bo’ladi. Ularda tug’ilgan kattalarday ko’ngil ochish, sayr qilish, xushmuomilalik bilan foyda va zarar tomonlarini anglatib borish maqsadga muvofiqdir. Shunday payt ota-onalar, o’qituvchilar o’smir yoshdagi o’g’il va qizlarni mohirlik bilan qaryirib olmasalar, ular noto’g’ri yo’lga kirib ketishi, tarbiyasi safiga qo’shilishi mumkin. Keyinchalik bu yo’ldan, noxush xatti-harakatlardan ularni qaytarib olish ancha mushkul bo’ladi.
Bolag’at davrida o’smirlarning ovqatlanishiga ham alohida e’tibor berish keark, chunki organizmidagi tinimsiz harakatlar modda almashinuvi kuchaytiradi. Organizmi ko’proq yuqori kuch-quvvatga ega vitaminlarga boy ovqat talab qiladi. Lekin achchiq, sho’r taomlar iste’mol qilish zararlidir. Tungi ovqat yengil va oz miqdorda iste’mol qilinishi zarur.
Balog’at davri murakkab va nozik davr hisoblanadi. Shuning uchun o’smirlarga nisbatan bo’lgan munosabatlarda qat’iy ohang bilan farmoyish va buyruq berishdan voz kechib ishonch, maslahat yoki iltimos ohangida fikr almashib ish tutmoq tarbiyaviy jarayonda samarali natija beradi. Aksincha, buyruq mensimaslik salbiy qo’zg’alishlarni yuzaga keltiradi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, mustaqil bo’lishga intilayotgan o’smirlar bu davrga kelib kattalarga hamisha tobe’ bo’lib yashashni istamay qoladilar. Shu sababdan ular ustida doimo nazorat qilish maqsadga muvofiq emas. Chunki hamma narsa o’z me’yorida bo’lgani ma’qul.