Umumiy psixologiya

1.2. Eshtiyojlarning turlari 
Inson bir davrning o’zida ham individuallik, ham ijtimoiylikni aks ettirgan
bo’lganligi sababli uning eshtiyojlari shaxsiy va ijtimoiy xususiyatga egadir.
Boshqacha so’z bilan aytganda, undagi tor ma'noli shaxsiy xususiyatga ega
bo’lganday tuyg’u uyg’otuvchi (tabiat in'omiga aloqador) eshtiyojlarni qondirish
jarayoni ham ijtimoiy hamkorlik faoliyatining mashsuli (deshqonlar, ishchilar,
xodimlar va boshqa kasbdagi) odamlarning sa'i-harakati, hamkorlikdagi
mehnatining moddiy tarzdagi ifodalanishidan foydalanishida aks etadi.
Ushbu masalaga boshqacha tarzda yondashilsa, unda o’z ixtiyojlarini
qondirish uchun ijtimoiy mushit negizida yaratilgan vositalar va usullardan
foydalaniladi, natijada u yoki bu haroitga nisbatan eshtiyoj shis etadi. Masalan,
yog’ochdan boltaga dasta yasash uchun unda xoshish mavjudligining o’zi etarli
emas, balki bir qator hart-haroitlar, dastgosh, duradgorlik asboblari bo’lishi lozim,
uning sifatiga nisbatan eshtiyoj ham tug’iladi. Xuddi shu boisdan unda o’z
xoshish-istaklarini ro’yobga chiqaradigan talab bilan imkoniyatga qaratilgan
eshtiyoj vujudga keladi. Insondagi tor ma'nodagi eshtiyojlar uning shaxsiy
talablarini qondirish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik faoliyatida
yuzaga keluvchi jamoaviy eshtiyojlar yakkasholligiga oid xususiyat kasb etadi.
Aytaylik, ma'ruza o’qishga taklif qilingan o’qituvchining mashg’ulotga puxta
tayyorgarligi o’z predmetining o’ta fidoyisi ekanligi uchun emas, balki jamoa
nufuziga dog’ tushirmaslik mas'uliyati, ijtimoiy burch shissiga nisbatan eshtiyoj
sezganligi tufayli amalga oshadi Shaxsiy eshtiyoj guruhiy, jamoaviy munosabatlar
uyg’unlashib ketganligi sababli o’zaro qorishiq xususiyatga ega bo’ladi. Har
qanday individual faoliyatga nisbatan eshtiyojning tug’ilishi ijtimoiy alomat,
umumiylik, hamkorlik xususiyatini kasb etib, faoliyatga yondashuvda yaqqashollik
umumiylikni, umumiylik esa aloshidalikni uzluksiz ravishda beto’xtov aks ettirib
turadi.
Psixologiya fanida eshtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o’z
predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiradi.
Odatda o’zlarni kelib chiqishiga binoan eshtiyojlar tabiiy va madaniy turga
ajratiladi.
Tabiiy eshtiyojlarda inson faoliyatining faolligi, o’z shaxsiy shayotini
shimoya qilish, o’z avlodi shayotini saqlash, uni qo’llab-quvvatlash uchun zaruriy
hart-haroitlarga tortilganlik, tobelik aks etadi. Tabiiy eshtiyojlar tarkibiga
odamlarning ovqatlanish, tashnalikni qondirish, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va
sovuqdan asranish, musaffo shavoga intilish, tana a'zolariga dam berish kabilar
kiradi. Tabiiy eshtiyojlar uzoq vaqt davomida qondirilmasa, uning oqibatida inson
shalokatga mashkum bo’ladi, o’z sulolasi shayoti va faoliyatini xavf ostiga

---

qoldiradi. Tabiiy eshtiyojlar insonda shayvonot ajdodlarnikiga va ibtidoiy jamoa

a'zolarinikiga o’xshash bo’lsa-da, lekin ular o’zining psixologik moshiyatiga ko’ra
mavjudodlarnikidan ham sifat, ham miqdor jishatdan tafovutlanadi. Eshtiyojlarni
qondirilish usullari, shakli, quroli tobora takomillashib borishdan tashqari, ularning
moshiyati, mazmuni ham o’zgarib bormoqda, misol uchun Hozirgi zamon kishisi
eramizdan oldingi ajdodlarimizga nisbatan boshqacha tarzda o’z eshtiyojlarini
ro’yobga chiqaradi va ularni qondirishga intiladi. Uy ro’zg’or buyumlarining
o’zgarishi eshtiyojlarini qondirish yo’llari takomillashuvidan darak beradi.
Shuning uchun insonlarning tabiiy eshtiyojlari ijtimoiy tarixiy xususiyatga ega,
chunki ular ijtimoiy tarixiy taraqqiyot mashsulidan iboratdir.
Inson faoliyatining faolligi insoniyat madaniyatini mashsuli bilan
bog’liqligini ifodalab, madaniy eshtiyojlarni yuzaga keltiradi. Madaniy eshtiyojlar,
madaniyat to’g’risida mulohaza yuritilganda uning ijtimoiy ildizlari kishilik
tarixining dastlabki manbalari bilan uzviy bog’lanib ketishini ta'kidlab o’tish
lozim. Lekin tabiiy eshtiyojlar madaniy eshtiyojlar bilan o’zaro uyg’unlashgan
bo’lib, birinchisi ikkinchisini taqozo etadi, chunki ular biri-birining negizidan kelib
chiqadi. Xuddi shu boisdan madaniy eshtiyojlar ob'ektiga tabiiy eshtiyojlarini
qondiruvchi uy-ruzg’or buyumlar, mehnat faoliyati orqali boshqa kishilar bilan
bog’lanish vositalari, madaniy aloqalar o’rnatish usullari, shaxslararo muomalaga
kirishish uslublari, ijtimoiy turmush zaruriyatiga aylangan narsalar, o’qish va
tajriba orttirish yo’llari kiradi. Odatda jamiyat ta'lim va tarbiya tizimini egallash,
xalq an'analari, marosimlari, bayramlari, odatlari, rasm-rusumlari, xulq-atvor
ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonida rang-barang madaniy eshtiyojlar vujudga
keladi, yangicha ma'no kasb eta boshlaydi. Yuqorida ta'kidlab o’tganimizdek,
tabiiy eshtiyojlar qondirilmasa, ular insonni shalokat yoqasiga yetaklaydi, biroq
madaniy eshtiyojlarning qondirilmasligi unday oqibatlarga olib kelmaydi, ammo
odamda madaniy fazilatlarning shakllanishiga putur yetkazadi, uning kamolotini
sekinlashtiradi.
Shu narsani ta'kidlab o’tish joizki, madaniy eshtiyojlar o’zining darajasiga
ko’ra, jamiyat tomonidan o’z a'zolari oldiga qo’yilayotgan talablar bilan
bog’liqligiga binoan, ular o’zaro bir-birlaridan keskin tafovut qiladi. Masalan,
Hozirgi zamon yoshlarining bilim olishga nisbatan tinimsiz izlanishini, ya'ni bilim
olish eshtiyojining moshiyatini eng so’ngi moda bo’yicha kiyinishga odatlangan
xuddi shu yoshdagi tengdoshining eshtiyojlarini bir xil mezon bilan o’lchash va
basholash adolatdan emas. Chunki eshtiyojlarning moshiyatiga, ularni qondirish
uchun amalga oshirish ko’zda tutilgan faoliyat natijasiga, ularning xususiyatiga
ijtimoiy yoki individual yo’nalganligiga binoan, har qaysisi aloshida-aloshida
basholanadi.
Ijtimoiy jamiyat tomonidan o’z fuqarolari oldiga qo’yilayotgan talablariga,
jamiyatning shuquq asoslariga, xalq an'analariga, yurish-turish qoidalariga,
ma'naviyat va qadriyat tizimiga, maslak va dunyoqarash moshiyatiga mos
tushadigan eshtiyojlar yuksak onglilik, ijtimoiy faollik, ma'naviy kamolot uchun
xizmat qiladi, jamiyat taraqqiyotining muhim mezonlaridan biri bo’lib madaniy
eshtiyojlarni tug’ilish va ularni qondirilish darajasi va ma'naviyatni egallashdagi
roli shisoblanadi.

---

Psixologiya fanida eshtiyojlar o’z predmetining xususiyatiga ko’ra moddiy

va ma'naviy turlarga ajratiladi, ularni keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai
turlicha ekanligi e'tirof etiladi.
Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyiga ega bo’lish, maishiy turmush
ashyolariga intilish, komfort shissini qondirish bilan bog’liq madaniyat
predmetlariga nisbatan eshtiyoj sezish moddiy eshtiyojlar majmuasini yuzaga
keltiradi. Ma'naviy madaniyatni yaratish va o’zlashtirish, shaxsning o’z fikr
mulohazalari va shis-tuyg’ulari bo’yicha boshqa odamlar bilan muomalaga
kirishish hamda axborat almashtirish, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishish,
mashalliy matbuotni o’qish, kino va teatr ko’rish, musiqa tinglash kabilarga
eshtiyoj sezish, ya'ni ijtimoiy ong mashsuliga tobelik manaviy eshtiyojlar tizimini
vujudga keltiradi.
Ma'naviy eshtiyojlar moddiy eshtiyojlar bilan uzviy bog’liq bo’lib, vujudga
kelgan ma'naviy eshtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy eshtiyojlarning tarkibiga
kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi chunonchi, kitob, yozuv
qog’ozi va boshqalar.
Eshtiyojlarning turlari shaqida fikr bildirganda yana shu narsaga e'tibor
berish kerakki, kelib chiqishiga binoan tabiiy turga taalluqli eshtiyoj o’z
predmetiga ko’ra moddiy guruhga, xuddi shu mezonlar bo’yicha bir davrning
o’zida madaniy eshtiyojning moddiy yoki ma'naviy eshtiyoj turkumiga kiritish
mumkin. Shu tariqa eshtiyojning kelib chiqishi va predmeti xususiyati bo’yicha
ikki mezonga asoslanib muayyan guruhlarga ajratiladi. Inson ongining tarixiy
taraqqiyotiga nisbatan va eshtiyojlarning ob'ektiga bo’lgan munosabatiga binoan,
har xil tasniflanadi va xuddi shu mezonlarga ko’ra ular rang-barang turlarga
ajratiladi. Ularning izchilligi, barqarorligi, doimiyligi, ko’lami, ahamiyatliligi,
predmetliligi, ijtimoiyligi, individualligi kabi xususiyatlari bilan o’zaro bir-biridan
farqlanadi. Eshtiyojlar faoliyati va xulq-atvor motivlari bilan jips aloqada bo’ladi.