Umumiy psixologiya

2."Endopsixika" va "Ekzopsixika" shaqida tushuncha 
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni
boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. Ushbu
yaqqol psixologik muammoni shal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki
haroitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini
yaratadi. Mazkur masalaning qo’yilishi dastavval ta'lim va tarbiya eshtiyojlaridan,
tashkilotchilikka oid faoliyat sohalari va boshqa eshtiyojlar zamiridan kelib
chiqadi. Lekin bu masalani ilmiy asosda shal qilish boshqa muammoni, ya'ni
shaxsni toifalarga ajratish (tipologiya), uning eng muhim, mukammal tuzilishini
aniqlash bilan bog’liqdir. Darshaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tashlil
qilishning eng nozik, ibratli jishatlarini cheklab o’tish, u shaqida yetarli darajada
to’la tasavvurga ega bo’lishni xoshlasak, uning eng umumiy tasvirini
umumlashgan tarzda ta'kidlab o’tish lozim.
Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning
bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi, binobarin, ushbu
bo’laklarning yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon
psixologiyasi fanida psixologlar shaxsni psixologik tuzilishining tarkibiy
qismlarini turli moshiyatiga asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikasiyalashni)
tavsiya etmoqdalar.
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sosial)
omil (faktor) ning, voqelikning ta'siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita
muhim qism bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi.
Mazkur nazariyaga binoan "ichki psixik" ("endopsixik" - yunoncha "endo" ichki
degan ma'noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g’oyani ilgari suriladi. Ushbu
talqinga ko’ra "endopsixika" shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida
psixik elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligi aks ettiriladi. Uning
negizida insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixik" aynan bir narsa
degan tushunchani tasdiqlash yotadi, go’yoki u odam shaxsining ichki
mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning "ekzopsixik" qismi bo’lsa
shaxsning tashqi mushitiga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan
barcha jishatlarini, shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika"
o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish
jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini, ixtiyorsiz
harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi.
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va uning
qiziqishlari,
mayllari,
ideallari,
maslagi,
ustunlik
qiluvchi,
shukmron
shissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni qamrab oladi.
Tabiiy omilga (asosga) ega bo’lgan "endopsixika" biologik hart-haroitlarga
bog’liqdir, aksincha, "ekzopsixika" ijtimoiy voqeliklar ta'siri ostida yuzaga keladi,
tarkib topadi va takomillashib boradi.
Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog’liq degan nazariyaning
namoyandalari bo’lmish Hozirgi zamon uzoq chet el (AqSh, Angliya, Fransiya,
Germaniya, Shvesariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning
tuzilishini o’sha ikkita asosiy omillarga, ya'ni biologik va ijtimoiy (sosial)

---

voqeliklarning

ta'siriga
bog’liq
bo’lgan
tuzilishining
mavjudligidan
manfaatdordirlar. Ob'ekt-sub'ekt munosabatini belgilaydi.
"Endopsixika" o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, idrok, tasavvur, xotira,
tafakkur, xayol jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini,
ixtiyorsiz (ideomotor) harakatlarini va shu kabi fazilatlarini aks ettiradi.
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibiga xos munosabatlarining tizimini va uning
qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, shukmron
shissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi.
Psixologiya fanida keskin qayta qurish jadal sur'atlar bilan davom etayotgan
bir davrda yuqorida tashlil qilingan qo’sh (ikki) omillik konsepsiyasiga qanday
munosabatda bo’lish maqsadga muvofiq?
Jumladan, dialektik materializm darg’alarining iborasi bilan aytganda, inson
shaxsining moshiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat, bu ifodaga
o’ta keskin e'tiroz bildirishga shojat yo’q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudod
bo’lganligi (mikromushit mashsuli ekanligi tan olinmasa-da) uchun unda tabiiy-
biologik tuzilish alomatlari saqlanib qolishi tabiiy sholdir. Masalan, shaxs
tuzilishida biologik va ijtimoiy (sosial) omillarni birlamchi deb e'tirof qilish
muammoning bir tomoni (ularni shisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi
tomoni ularning o’zaro munosabatlarini qay tarzda tushunishda o’z ifodasini
topadi. Ko’pgina psixologlarning fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo’sh
omillik nazariyaning bashsli jabshasi shundan iboratki, bu nazariya ijtimoiy omil
bilan biologik voqelikni, mushit bilan biologik tuzilishni, "ekzopsixika" bilan
"endopsixika" ni mexanik ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi, o’zaro ta'sir
etish muammosiga loqaydlik bilan munosabatda bo’ladi. Mazkur konsepsiya
vakillari shaxsning shakllanishi va uning tuzilishiga ta'sir qiluvchi tabiiy va
ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud ekanligini shisobga olmaydilar.
Ta'kidlab o’tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga
murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm
balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish o’rganilgan. Buning
natijasida ular shaxsning tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan. Bunday
odamlarning bo’yi past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida shech
qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi
kishilarda bolalarga xos kulgini, shech bir tanqidsiz optimizmini, o’ta soddalikni,
muayyan darajada shissiy (emosional) zo’riqishni talab qiladigan vaziyatga
nisbatan chidamlilikni, uyat shissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir.
Shaxsning xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish
mumkin
emas.
Chunki
shaxsning
sifatlari
mitti
odamlarning
psixik
xususiyatlarining mashsuli bo’lib, ular bo’yiga nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi
farq aniqlangan davrdan e'tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo’lishi,
tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish joizki,
tevarak-atrofdagilarning mitti odamlarga bo’ydor kishilarga qaraganda boshqa
munosabati, ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi
narsalarni shis qilish, orzu qilish, ajablanish, shayron qolish sababli ularda
shaxsning o’ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning
ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, shatto o’zlariga nisbatan tajavuzkorona yo’l

---

tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti odamlar (liliputlar) o’zlari bilan

bap-barovar bo’yli kishilar mushitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda
ham tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy
fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo’lar edi.
Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta'kidlanganidek, shaxs
tuzilishidagi tabiiy, organik jishatlar va holatlar uning ijtimoiy hart-haroitlariga
bog’liq tarkibiy qismlaridir. Shaxs tuzilishidagi tabiiy (anatomik-fiziologik va
boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni tashkil qiladi va ular shech
mashal ixtiyorsiz ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yilishiga yo’l qo’ymaslik
kerak.
Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saqlanish
maqsadida) fanida barcha kategoriyalarga umumbahariy, umuminsoniy tamoyil
nuqtai nazardan yondashish shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sosial)
omillar rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik va ijtimoiy voqeliklarni atigi
shularning negizida qarama-qarshi qo’yishga tanqidiy munosabatda bo’ladi.
Shaxs muammosini dialektik materializm pozisiyasida turib shimoya
qiluvchi sobiq sovet psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo’nalish vakillari
shaxsning faolligi tevarak-atrofdagi olam bilan bo’ladigan o’zaro munosabat
jarayonida faoliyat vujudga kelishi mumkin degan ta'limotga asoslanadi. Shaxsni
faolligining manbai uning eshtiyojlari shisoblanib, xuddi shu eshtiyojlar odamni
muayyan tarzda va ma'lum yo’nalishga harakat qilishga undaydi. Xuddi shu
boisdan eshtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol
turmush haroitiga bog’liqligini aks ettiruvchi holatdir.
Eshtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush haroitlariga bog’liqligi
motivlar tizimi (motivasiya) sifatida o’zining faol jabshalari bilan ifodalanadi.
Motivlar ma'lum eshtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan
moliklikdir, degan ta'riflanishga mutlaqo mosdir.
Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, odamlarning bilish jarayoniga
yo’naltirilgan eshtiyojlarning shissiy aks etishidir. Bilish eshtiyojlarini shaxs
tomonidan qondirilishi uning bilimlaridagi uzilishlarini to’ldirishga, ta'lim
vaziyatlariga to’g’ri moslashishga hamda ularni tushinishga zarur imkoniyatlar
yaratadi va yordam beradi.
E'tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor tamoyillari, ilmiy
dunyoqarashlariga asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan eshtiyojlar
majmuidir. E'tiqod shaklida yuzaga keladigan eshtiyojlarning mazmunini odamni
qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat shaqidagi bilimlar hamda ularni
muayyan darajada shaxs tomonidan anglash shosil bo’ladi va asta-sekin turli tashqi
ta'sirlar yordamida takomillashib boradi.
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa'i-harakatlar motivlari shisoblanib, bu
motivlarda aynan shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo’lmagan turmush va
rivojlanish haroitlarida eshtiyojlar ifodalanadi.
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning
shayoti-faoliyati davomida o’zgarib turuvchi eshtiyojlari bilan ularni qondirishning
shaqiqiy imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar bo’lib shisoblanadi. Bular

---

to’g’risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir qator qimmatli va boy

materiallar mavjuddir.
Odatda shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib toptirish, kamolotga
yetkazish mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy
zo’r berish, zo’riqish, tanglik, jiddiylik holatlarini boshqarish, o’zini qo’lga olish
orqali ushbu faoliyatni amalga oshirishning oqilona, omilkor vositalarini (yo’llari,
usullari, operasiyalari, ko’nikmalari, uquvlari, malakalari, odatlari, harakatlari, sa'i-
harakatlari kabilarni) o’zlashtirish, egallash natijasida vujudga keladi. Bularning
barchasi imitasiya (taqlid), identifikasiya, refleksiya, stereotipizasiya, ta'lim,
o’qitish, o’qish, o’rganish, o’rgatish, saboq olish, o’zlashtirish, mustaqil bilim olish
jarayonida yuzaga keltiriladi. Mazkur holatda aniq faoliyat orqali eshtiyojni
qondirish qonuniy ravishda yanada yuksakroq, yuqori bosqichdagi yangi
xususiyatga ega bo’lgan eshtiyojni tug’diradi.
Shunday qilib, eshtiyojlarning tug’ilishi, taraqqiyoti, ularni saralash va
shakllantirish hamda mustaqil, demokratik, shuquqiy jamiyat kishisiga xos bo’lgan
milliy, shududiy ma'naviyat, ruhiyat va qadriyatlarning qonuniyatlariga,
xossalariga, mexanizmlariga asoslangan harqona, o’zbekona yuksak axloqiy
shislarga ega insonlarni voyaga yetkazish respublikamiz psixolog olimlarining
oldida turgan asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun psixologlar ko’p
tajribalarda sinalgan (ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (innovasion
xususiyatli), metodikalar (ularning invariantlari, variasiyalari, modifikasiyalari),
muayyan kasbiy malakalar, uslubiy qurollar (ko’rsatmalar, tavsiyalar, ishlamalar,
modul va reyting tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan to’la-to’kis
qurollanishlari, nazariy va amaliy bilimlarni egallashlari, olingan natijalarni ko’p
qirrali (sifat, miqdor, korrelyasion, dispersion, faktor va hokazo) tashlil qila
bilishlari, chuqur talqin qila olishlari mutlaqo zarurdir.
Chunki bularsiz shaxsni komil inson sifatida shakllantirish, kamol toptirish
mumkin emas, binobarin, ikkiyoqlama o’zaro ta'sir bunday imkoniyat yaratishga
qodir.