Umumiy psixologiya

3. Shissiyot va emosional holatlarning fiziologik asoslari 
Emosional holatlar boshqa ruhiy jarayonlar singari miya faoliyatining
natijasi yoki mashsuli bo’lib shisoblanadi. Emosional holatlarning yuzaga
kelishiga tabiatda va jamiyatda sodir bo’layotgan o’zgarishlar, munosabatlar,
aloqalar, taassurotlar asosiy sababchidir. o’zgarishlar o’z navbatida, birinchidan,
shaxs shayoti va faoliyatining jadallashi yoki pasayishiga, ikkinchidan, insondagi
ayrim eshtiyojlarning paydo bo’lishiga yoki yo’qolishiga, uchinchidan, odam ichki
organlari funksional holatlarining beqarorlashuviga olib keladi. Shis-tuyg’ular
uchun eng xususiyatli fiziologik jarayonlar negizi sifatida hartsiz va hartli
reflekslar xizmat qiladi va ularning muayyan tizimi bosh miya katta yarim harlari
po’stida yuzaga keladi hamda shu joyda mustashkamlanadi. Murakkab hartsiz
reflekslar esa: 1) yarim harlarning po’stloqosti bo’shliqlari: 2) miya stvoliga
tegishli ko’rish tepachalari (do’ngliklari); 3) nerv qo’zg’alishlarini miyaning
yuqori bo’limlaridan vegetativ tizimiga o’tkazib beruvchi markazlari orqali amalga
oshiriladi. Shaxsda shis-tuyg’ularning kechishi hamisha miya po’sti bilan
po’stloqosti markazlarining birlikdagi (hamkorlikdagi) faoliyati natijasida
ro’yobga chiqadi Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir
bo’layotgan o’zgarishlar (xosh tabiiy, xosh sub'ektiv bo’lishidan qat'i nazar)
kechinmalar sub'ekti (inson) uchun qanchalik qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb
etsa, shissiy holatlarning mazmuni shunchali purma'no bo’ladi. Buning ta'sirida
yuzaga keladigan muvaqqat bog’lanishlar tizimining qayta qurilishi qo’zg’olish
jarayonini shosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim harlari po’stida tarqalib,
so’ng po’stloqosti markazlarini egallab oladi. Katta yarim harlar po’stidan pastda
turuvchi miya bo’limlarida organizm fiziologik faoliyatining turli markazlari
(nafas olish, ovqat shazm qilish va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po’stloqosti
markazlarining qo’zg’alishi ba'zi ichki a'zolar faoliyatining kuchayishiga olib
keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining o’zgarishi (shayajonlanganda bo’g’ilib
qolishini, og’ir va tartibsiz nafas olishni yuzaga keltiradi), yurak faoliyatining
buzilishi (yurak urishini tezlashtiradi), organizmni qon bilan ta'minlash izdan
chiqishi (uyalgandan qizarishni, qo’rqqandan oqarishni keltirib chiqaradi, ichki
sekresiya bezlari ishining nuqsonlari ko’z yoshining oqizadi, shayajonlanganda
og’izini quritadi, qo’rqqanda "sovuq" ter chiqaradi va hokazo.)
Ilmiy manbalarda talqin qilinishicha, miya katta yarim harlarining po’sti
mo’'tadil haroitida po’stloqosti markazlariga boshqaruv va tormozlov yo’sinida
ta'sir ko’rsatadi hamda shissiyotining tashqarida ifodalanishiga yo’q qo’ymaydi.
Miya po’sti kuchli darajada qo’zg’alsa, uning ta'sirida boshqaruvchanlik funksiyasi
buziladi. Shaxs qattiq charchasa yoki kuchli mast bo’lsa, irradiasiya oqibatida
po’stloqosti markazlari ham qo’zg’aladi, natijada harakatni nazorat qilishi
yo’qoladi.
Miya faoliyatining elektrofiziologik tadqiqotlari emosiyalarning paydo
bo’lishida gipotalamolimbik (yunoncha hypothalamus bosh miya bo’limi nomi)

---

tizimi va retikulyar formasiya (lotincha reticulum to’rsimon, formatio, bog’lam

ma'nosini anglatadi) ning roli ko’rsatib o’tilgan.
Ma'lumotlarda ko’rsatilishicha, emosional holatlarning fiziologik moshiyati
katta yarim harlar po’stining va po’stloqosti tizimi markazlarining funksiyasigina
emas, balki ular: a) miya mexanizimlari faoliyatini faollashtiruvchi retikulyar
formasiyaning, b) miyaning talamus (ko’rish do’ngliklari) ning, gipotalamusning
(do’nglikosti qismining), v) yarim harlar yangi po’stlog’i orasidagi limbik
sistemaning
funksiyalaridir.
Emosional
holatlar
uchun
po’stloqosti
tugunchalarining tarkibiga kiruvchi (miya katta yarim harlarining oq moddasi bilan
birlashuvi kulrang modda yig’indisi) markazlar ham muhim ahamiyatga ega.
Agarda miya katta yarim harlari po’stlog’i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va
sa'i-harakatlarni nozik ifoda qilib tursa, miya formasiyalari tashqi hamda ichki
mushitda sodir bo’ladigan o’zgarishlarga organizmning javob reaksiyalarini
boshqaradi.
Ma'lumotlarga qaraganda, miya katta yarim harlari po’stlog’i shikastlansa,
tashqi olamdan hamda ichki organlardan keladigan qo’zg’ovchilarning nozik
tashlil qilinishi zaiflansa ham emosional holatlar saqlanib qolaveradi. Masalan,
shayvonlar limbik tizimga, do’ngosti (gipotalamus) qismiga, ko’rish tepaliklariga
yo’nalgan elektr qo’zg’atuvchilarga, retikulyar formasiyasining qo’zg’alishlariga
xursandlik yoki diqqinafaslik, darg’azablik yoki qurqoqlik, lazzatlanish yoki
azoblanish, roshatlanish yoki ko’ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi shosil bo’ladi.
Psixofiziolog olimlarning ma'lumotlariga qaraganda, miyaning muayyan
joylaridan elektrod yordamida biotoklarni yozib olishning ko’rsatishicha, sut
emizuvchilarning gipotalamuslarida ham "roshatlanish", ham "azoblanish"
markazlari mavjud ekan. Tajribada "roshatlanish" markazi qo’zg’atilganda yoqimli
shislar uyg’ongan, elektr toki bilan "azoblanish" markazi qo’zg’atilganda esa
shayvonlar qaltirab, o’zini har tomonga tashlagan. Keyinchalik sut emizuvchilar
azoblantiruvchi emosiyadan qochishga harakat qilganlar.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ijobiy va salbiy shis-tuyg’ularning shunga
o’xshash markazlari bosh miyaning boshqa bo’limlarida joylashganligiga qaramay,
hartli ravishdagi roshatlanish va azoblanish markazlari ham mavjuddir bo’lib
Emosiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat ko’rsatadilar. Tajribada qo’sh (juft)
markazlaridan birida elektrod bilan shosil qilingan qo’zg’alish eshtiyojdan kelib
chiqqan holda salbiy yoki ijobiy emosiyadan faqat bittasini vujudga keltirgan,
xolos. Ba'zida yondosh joylashgan markazlarda qo’zg’olish tarqalgan bo’lsa, u
holda ambivalent yoki ikkiyoqlama reaksiya ro’yobga chiqadi. Hartli ravishda
nomlangan markazlar (roshatlanish, azoblanish) bir-biriga yaqin joylashishiga
qaramasdan, har xil tuzilishga ega ekanligi aniqlangan. Ma'lumotlarning
ko’rsatishicha, "azoblanish" markazlari miyaning turli bo’limlariga joylashsa-da,
lekin ular yagona tizim bilan boshqariladi. Salbiy emosiyalardan farqli o’laroq
ijobiy shis-tuyg’ular va "roshatlanish" markazlari bir-birlari bilan jips aloqaga ega
emas. Ta'kidlab o’tilgan mulohazalar emosiyalar juft hamda qarama-qarshi
xususiyatga ega ekanligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun har qaysi emosiya
qarama-qarshi turkumiga ega deb qat'iy ishonch bilan aytish mumkin, jumladan,

---

sevgi-nafrat, yoqimli-yoqimsiz, xotirjamlik-bezovtalanish mas'uliyatlik-loqaydlik

va boshqalar.
I. P.Pavlov, Ch.Sherrington, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, Ye.N.Sokolov,
T.V.Simonov, D.Lindsley, R.U.Liper, B.I.Dodonov, U.Jems va boshqalarning
tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, tashlil qilingan markazlarning qo’zg’atilishi hartli
reflekslari shosil qilinishini mustashkamlovchi omil shisoblanadi. Buning
natijasida elektr qo’zg’ovchi yordami bilan miya katta yarim harlarining po’stida
bilish jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini tashkil qiluvchi
muvaqqat
bog’lanishlar
shosil
qilinadi.
Hartli
reflekslarning
so’nishi,
tormozlanishi, po’stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining uzunasi
bo’yicha tepalikosti va po’stloqosti nerv tugunlaridagi "markazlar" ning faoliyatiga
bog’liqdir. I.P.Pavlov o’sha davrdayoq, "dinamik stereotip"ni shosil qilgandan
keyin oliy nerv faoliyatida uni buzilish salbiy shissiyotlar kechishi uchun negiz
bo’ladi, dinamik stereotipni oldindan tayyorlab, so’ng uni o’zgarishi ijobiy shis-
tuyg’ularni paydo qiladi, deb qat'iy ishontirgan edi. Ma'lumotlarning
ko’rsatishicha, miyaning tepalikosti qismida (gipotalamusda) gi markazlar
roshatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko’p marta takrorlansa ham shech
o’zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim harlari po’stloqosti nerv
tugunchalari bo’ylab yoyilgan markazlar qo’zg’otilishi natijasida emosional
reaksiyalar kuchsizlanishi, shatto so’nishi ham kuzatiladi. Bu voqelik shu bilan
izoshlanadiki, aqliy faoliyat va axloqiy kechinmalar emosional tusi o’zining
o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, organizmning birlamchi
eshtiyojlari
yuzasidan
signal
beruvchi
emosional
reaksiyalar
takroran
qanoatlantirgandan keyin ham so’nmaydi. Shuningdek, organik jaroshat tufayli
og’riq kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o’zgarmaguncha jismoniy mashqdan
maroqlanish shaxs ko’ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy,
aralash (ambivalent) signallar insonning shayoti va faoliyatida o’z ahamiyatini
yo’qotish kerak.
Turli markazlarni qo’zg’otganda yuzaga keladigan roshatlanish yoki
azoblanish emosiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda
har bir haroitda shissiy ifodalangan hartli reflektor aloqalar bir marta
mustashkamlanganda shosil bo’lishini boshqa vaziyatda mustashkamlanish uchun
ko’p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkil ekanligini izoshlash mumkin. Bu
o’rinda shaxsning barqaror emosional yo’nalganligi, mayllar mustashkamligi ruhiy
hodisasini uning turmush tarzini, shayotiy ideallarni tushuntirish mumkin.
Masalan, mayxo’r (alkogol) yoki narkoman uchun roshatlanish bilan bog’liq xatti-
harakat birlamchi bo’lganligi tufayli turli ijtimoiy voqealar (oiladagi judolik,
ishxonadagi ko’ngilsizlik, tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo’ldan to’xtatib
qololmaydi, lekin muvaqqat holat vujudga kelishi mumkin (aytaylik bir necha
daqiqa o’zini tiyib turish), biroq tezda tabiiy eshtiyojga mutelik qilib, "tarki odat-
amri mashol" yo’sinda ish tutaveradi.