Umumiy tilshunoslik

 

TIL SISTEMASINING  IYERARXIK TUZILISHI 

Tilning  o‘zaro  bog‘liq  va  bir-birini  taqazo  etuvchi  bir  qancha  qatlamlardan 

iborat  ekanligi  haqidagi  qarash  o‘zining  uzoq  tarixiga  ega.    Sistemaviy-struktur 

tilshunoslikning  shakllanishi  va  rivojlanishi  til  ichki  tuzilishining  o‘ziga  xos 

xususiyatini,  til  ichki  birliklarining  oddiydan  murakkabga  qarab  bosqichma-

bosqich  rivojlanib  borishi,  bunda  quyi  bosqich  birligi  o‘zidan  yuqoriroq  bosqich 

birligida  o‘z  funksiyasini  ko‘rsatishini  ilmiy  asoslab  berdi.  Xususan,  til 

tuzilishining an’anaviy tilshunoslikda 3 asosiy qism: fonetik, leksik va grammatik 

qismlarga  bo‘linishi  va  tilshunoslikning  bu  qismlarni  o‘rganadigan    3ta  bo‘limga 

ajratilishi ushbu qatlamlarni bir butunlikda tushunishning yorqin namunasidir.  

XX  asrning  50-yillaridan  boshlab  tilshunoslikda  lingvistik  sath  tushunchasi  

maydonga  keldi.  Til  mohiyatining  2  tomonlama  ekanligi,  tildagi  shakliy  va 

mazmuniy tomonlarning har biri  o‘z ichki tuzilishiga ega ekanligi, har qaysisi o‘z 

---

uzvlaridan  tashkil  topgan  ichki  sistema  ekanligi,  ular  o‘rtasidagi  munosabat  tilni 

harakatga  keltirishi    haqidagi  qarashlarning    barcha  tomonidan    e’tirof  etilishi 

nafaqat «lingvistik sath» tushunchasining paydo bo‘lishiga, balki uning juda keng 

ma’noda qo‘llana boshlashiga olib keldi.  

Til  birliklarini  turli  belgilar  asosida  birlashtirish  mumkin.    Tilni  sathlarga 

ajratishning  asosiy  belgisi  lingvistik  birliklarning  iyerarxik  –  pog‘onaviylik 

xususiyati  bo‘lib,  o‘zaro  pog‘onaviy  munosabatda  bo‘lmagan  nisbiy  bir  xil 

birliklar munosabatini lingvistik  sath  deb tushunish mumkin.   

Bir  sath  birliklarining  boshqa  sathdagi  (o‘zidan  katta  yoki  kichik)  bo‘lgan 

birliklar  bilan  pog‘onaviy  munosabatda  bo‘ladi.  Bunda  quyi  sath    birligi  yuqori 

sath  birligidan  tashkil  topadi,  ya’ni  u  yuqori  sath  birligi  tarkibiga  kirish 

xususiyatiga    ega.  Odatda,  til  sathlari  o‘rtasida  quyidan  yuqoriga  bo‘lgan 

munosabat  e’tirof  etiladi  va  shundan  kelib  chiqib,    tilga  yagona  iyerarxik 

shakllangan  sistema  deb,  tilning  ichki  tuzilishiga  nisbatan  bunday  yondashuv  esa 

kompozitsion  konsepsiya  deb    qaraladi.  Hodisalar  pog‘onaviy  munosabatida 

gomogen  va  geterogen  munosabatlar  farqlanadi.  Gomogen  munosabatda 

birliklarning bittasi boshqalari uchun namuna, etalon deb qabul qilinadi.  Masalan, 

qiyoslanayotgan  2  tovushdan  mustaqil  pozitsiyadagi  tovush  invariant,  tobe 

pozitsiyadagisi  uning  varianti  hisoblanadi.  Til    ierarxiyasi    esa    geterogen,  ya’ni 

ko‘p tarmoqli tizimdir.