Umumiy tilshunoslik


-MA’RUZA   TIL SISTEMA VA  STRUKTURA SIFATIDA. TIL SISTEMASINING



Yüklə 0,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə51/90
tarix31.12.2021
ölçüsü0,74 Mb.
#113317
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   90
umumiy tilshunoslik

3-MA’RUZA  

TIL SISTEMA VA  STRUKTURA SIFATIDA. TIL SISTEMASINING  

IERARXIK TUZILIShI. TIL SATHLARI O‘RTASIDAGI IZOMORFLIK 

 

Reja:  

1. Til - belgilar sistemasi sifatida.  

2. Semiotika va lingvosemiotika.  

3. Til sistemasining  ierarxik tuzilishi. 

4. Til va nutq birliklari, ular o‘rtasidagi paradigmatik, sintagmatik va ierarxik 

munosabatlar. 

5. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik. 

 

Asosiy tushunchalar 

Strukturalizm,  sistema,  struktura,  ierarxiya,  semiotika,  lingvosemiotika, 

paralingvistika,  metalingvistika,  ifoda  va  mazmun,  til  sathlari,  paradigmatika, 

sintagmatika,  izomorfizm,  invariant,  variant,  allofon,  allomorf,  alloleks,  til 

birliklari va nutq birliklari. 

 

TIL - BELGILAR  SISTEMASI  SIFATIDA 

Olamdagi narsa va hodisalarning har biri  o‘zaro chambarchas  bog‘liq ichki 

guruhlarning    bir  butunligidan    iborat  bo‘lib,    bunda  har  qaysi  butunlik  boshqa 

butunlik  bilan  uzviy  munosabatda  bo‘ladi.    Buni  hayvonot  olami  va  o‘simliklar 

dunyosining  o‘zaro  va  ayni  paytda  bilan  insoniyat  bilan  uzviy  aloqalari,  ularning 

bir-birisiz yashay olmasligidan  ham  ko‘rish mumkin.  

Har  qanday  sistema  ichki  bo‘linuvchanlik    xususiyatiga,  muayyan  ichki 

tuzilishga ega bo‘lgan 2 va undan ortiq birliklarning o‘zaro munosabatidan iborat 

bo‘lib,  ayni  paytda  o‘zi  alohida    strukturani    tashkil  etadi.  Demak,  sistema 

qismlardan,  bo‘laklardan  iborat  bo‘lsa,  struktura  ushbu  qismlar,  bo‘laklar 

o‘rtasidagi  ichki  munosabatdir.    Ya’ni,  sistema  -  butunlik,  struktura  –  xususiylik 



hisoblanadi. Ular o‘zaro uzviy bog‘liq, bir-birini taqazo qiladi, ayni paytda har biri 

o‘ziga xos tomonlari, xususiyatlari bilan mustaqil bo‘ladi.  

Sistema    strukturaga nisbatan    murakkab, ko‘p tarmoqli  hodisa,  u  bir-birini 

taqozo  etuvchi,  bir-biri  bilan  pog‘onaviylik  munosabatida  turuvchi  uzvlardan 

tashkil  topadi.  Bu  munosabatlar  jins  va  tur,  butun  va  bo‘lak  munosabatlaridan 

iborat bo‘lib, ushbu pog‘onaviy  munosabat tufayli  ma’lum  turlarga nisbatan jins, 

bo‘laklarga  nisbatan  butun  bo‘lgan  qism  boshqa  butun  yoki  jins  tarkibiga  bo‘lak 

yoki  tur  bo‘lib  kirishi  mumkin.  Masalan,  olma  bir  qator  navlar  (masalan,  jonoqi, 

razmarin, semerinka va h.z. ) ga nisbatan jins, ushbu navlar o‘z navbatida tur bo‘lib 

kelsa, mevali daraxtlarga  va umuman o‘simlikka nisbatan tur, chunki daraxt ham 

o‘simliklarning muayyan  turi hisoblanadi  va ayni paytda, avvalo, mevali, mevasiz, 

dekorativ daraxtlar turlariga bo‘linadi. Ushbu turlarning har biri o‘z ichida har xil 

turlarga bo‘linishi ham barchaga ma’lum.    

Yoki fanlar sistemasini olsak, ular ham ichki tuzilishiga ko‘ra pog‘onaviydir. 

Masalan, fanlar, avvalo, tabiiy va ijtimoiy-gumanitar va texnika fanlariga, ular esa 

o‘z navbatida shu yo‘nalishga kiradigan fanlarga bo‘linadi. Har bir fan tuzilishiga 

ko‘ra  ichki  bo‘linishlarga  bo‘linadi,  har  bir  bo‘linish  keyingi  bo‘linishlar  uchun 

kichik  sistema  vazifasini    o‘taydi  va  bunda  bo‘linuvchi  sistemani,  bo‘linma  esa 

uning a’zosi  vazifasini bajaradi.  Fanlar sistemasida ma’lum bir fan tarmog‘i bilan 

munosabatda  bo‘lmagan  biror  tarmoq  mavjud  emas.  Ayni  paytda  bir  ob’ekt  bir 

necha  fanlarning  oralig‘ida  o‘rganilishi  ham  kuzatiladi.  Demak,  ayrim  bir  fan 

boshqa tutash fanlarsiz to‘laqonli  muvaffaqiyatga erisha olmaydi.  

Sistemalarni  mohiyatan  2  asosiy  turga  ajratish  mumkin:  material    sistema 




Yüklə 0,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin