Ünden bugüN

İSTANBUL UMUM AMELE

246

247

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

Leksikoloji

Kültür merkezi olması dolayısıyla İstanbul ağzında diğer ağızlara oranla yabancı kökenli kelime sayısı daha fazladır ve günlük konuşmada da bunlar yerini almıştır. Hattâ her ne kadar İstanbul ağzında yabancı gramer kurallarıyla yapılan tamlamalar bulunmuyor dense de daha önce de belirttiğimiz gibi bazı kalıplaşmış terkipler konuşma dilinde de yer alır. Ancak söylediğimiz gibi bunlar kalıplaşmış olanlardır. Yoksa gramer kuralları bozulmadan gerek terkiplerde olsun, gerekse de fiillerde ve çekimlerinde, birleşik fiillerde uygulanmaktadır. Bugünkü gibi tercüme ağzıyla da olsa "kılmak", "olmak", "yapmak" yardımcı fiilleri kullanılmamaktadır. İstanbullu "park etmek" yerine "park yapmak" (park inşa etmek), "telefon etmek" yerine "telefon yapmak" (telefon imal etmek), "çay içmek" yerine "çay almak" (çay satın almak), "pasta yemek" yerine "pasta almak" (pasta satın almak) demez. Yine birbirine hitap ederken "efendim", "hanımefendi" veya "beyefendi" vb yerine "hişt", "lan", "oğlum" sözlerini kullanmaz.

Deyimler, atasözleri, hattâ argo bakımından da İstanbul ağzı büyük bir zenginlik gösterir. Diğer ağızlarımızda görülmeyen, hattâ yazı diline de geçmeyen pek çok örnek vardır. Bu zengin malzemenin bir kısmına Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın, Ahmed Rasim'in eserlerinde rastlamak mümkündür (bak. argo).

Ağızlarımızın kendine has özelliklerini yitirmesinin sebepleri arasında ülkemizdeki çok yönlü gelişme ve değişmeler, iletişim araçlarının (radyo, televizyon vb) çok yaygınlaşması, okuma oranının artması, kültür etkileşimleri sayılabilir. Bunların neticesinde yazı dili ağızlar üzerinde etkili olarak ağızlar arasında bir karışma ve yakınlaşmaya sebep olur. Büyük kente göçten etkilenerek pek çok ağzımızın etkisine maruz kalmış ve İstanbul'da ahenk güzelliğine erişmiş olan, hanımların ağzında daha bir nezaketle, zariflikle yoğrularak incelik kazanan istanbul ağzı, insanlarımızın bu meziyetlerini maalesef tam koruyamamaları, büyük ölçüde dil terbiyesinden geçmemiş kişilerin eğitim ve öğretim kadrolarında yer almaları ve onların kendi ağız özelliklerini eğitimde kullanmaları sonucu yeterince incelenememiş-tir... Öncelikle farklı ağızların sonra kendisi örnek alınarak tespit edilen İstanbul Türkçesinin, yani yazı dilimizin etkisinde kalarak dile, güzel konuşmaya verilen ö-nemin, dikkatin de azalmasıyla kendine has özelliklerini yitirmekte hızla yol almaktadır.

Bibi. Şemseddin Sami, "Yeni Lisan ve Edebiyatımız; Tarîk-ı Islah", Sabah (3 Ağustos 1314-15 Ağustos 1898); ay, "Lisân-ı Edebîmizin intihabı" ae, (10 Ağustos 1314-22 Ağustos 1898); Mahmut Afif, İstanbul Şivesinin Hususiyetleri Hakkında Bir Tetkik, İst., 1928; Bayrı, İstanbul Folkloru, 19.72, 5-16; E. H. Ayverdi, "İstanbul Türkçesi Üzerine Gözlemler", Kubbeal-U AkademiMecmuası, S. l (1972), s. 45-52; ay, "İstanbul Türkçesi Üzerine Bir Dil Anketi", ae, S. l (1972), s. 46; A. S. Levend, Türkçe-nin Sadeleşme ve Gelişme Evreleri, Ankara, 1972; K. Bilgegil. "Kaybolan İstanbul Türkçe-

si", Kubbealtı Akademi Mecmuası, S. l, 2, İst., 1972, s. 53-59, 51-56; M. Aksel, "Eski İstanbul Terbiyesi ve Dili", İstanbul'un Ortası, Ankara, 1977, s. 170-175; Doğumunun 100. Yılında Ömer Seyfeddin, İst., 1984, s. 193-311, 252; D. Aksan, "istanbul Ağzı Üzerine Gözlemler", Türkoloji Kongresi Tebliğler-Türk Dili, İst., 1985, s. 17-23; t. Ortaylı, "İstanbulluların Dili", Cumhuriyet, (Siyaset 85 eki), (22 Eylül 1985), s. 11; H. Çelik, "Genç Kalemler Mecmuasının Sistematik Tetkiki" (basılmamış yüksek lisans tezi), Van, 1987.

TANJU ORAL-SEYHAN