Ünden bugüN

KADIZADEIİLER-SİVASÎLER 368

369

KADİRÎHANE TEKKESİ

İLE SİYASÎLER NEDEN OLAN

ARASINDAKİ SORUNLAR

KADIZADELİLER MÜCADELEYE

1- Müsbet bilimlerin ve riyaziyenin (matematik) öğretimi doğru mu değil mi?

2- Hızır peygamber sağ mı değil mi?

3- Ezan, nât-ı nebevî, mevlüt makamla ve güzel sesle okunmalı mı okunmamalı

mı?

4- Tarikat ehlinin devranları ve sema yapmaları doğru mu değil mi?

5- Ululamak için, Peygamberin adı geçtiğinde sallallahü aleyhi ve sellem, saha
beler için de radiyallahü anh demeli mi dememeli mi?

6- Tütün, kahve ve diğer yeni şeyler haram mı, değil mi?

7- Hz. Muhammed'in annesi ve babasının imanları (müslüman sayılmalılar mı
sayılmamalılar mı?).

8- Firavun imanlı mı öldü?

9- Şeyh-i Ekber Muhyiddin-i Arabî hakkında farklı görüşler.

10- Hz. Hüseyin'i şehit ettiren Yezid! elânet edilmeli mi edilmemeli mi?

11- Peygamber'den sonraki bid'atlerde uzlaşmazlık.

12- Kabirler ziyaret edilmeli rni edilmemeli mi?

13- Nafile, regaib, berat, kadir namazlarının cemaatle kılınıp kılınmayacağı.

14- Büyüklerin eli, ayağı, eteği öpülmeli mi öpülmemeli mi?

15- Emr-i bi'1-ma'ruf ve nehy-i ani'l-münker" (bilinen ve yaygın doğruyu işleyip
geçersiz ve yasak olandan kaçınmak) konusu.

16- Rüşvet.

Uzunçarşıh, Osmanh Tarihi, m/1, 357

miyordu. l631'de Ayasofya kürsü şeyhi(-0 oldu. O sıradaki bunalımları ve ayaklanmaları istismar ederek şeriat savunuculuğu kampanyası başlattı. Halkı ve cahil zümreleri hem yönetime hem de şeriata aykırı saydığı tarikatlara karşı kışkırtmaya başladı. IV. Murad'ın (hd 1623-1640) kent ve ülke düzeyinde uygulamaya koyduğu başta tütün ve içki yasaklan olmak üzere baskıcı uygulamalara fetvalar verdi. Padişah, Kadızade'nin telkinlerine uyarak İstanbul' da pek çok insanı öldürttü. Bid'at sayılan kahvehaneleri yıktırdı. Kadızade'ye, Ku-ran'da tütünün ve kahvenin haramlığına ilişkin bir işaret bulunmadığı hatırlatıldığında "Ulu'1-emr olan padişahın yasakladığından kaçınmak farzdır ve bırakmayan katlolunur" cevabını vermişti. IV. Murad, bundan cesaret alıp halk üzerinde tam bir korku yaratmak için sudan bahanelerle yüzlerce kişiyi daha idam ettirdi.

Kadızade, padişahtan da aldığı destekle bu kez tarikatlara hücuma geçti. Devran ve semanın haram olduğunu ilan etti. Çağdaşı Abdülmecid Sivasî Efendi ile aralarında amansız bir mücadele başladı. Carşam-ba'daki Mehmed Ağa Tekkesi şeyhi olan Abdülmecid Sivasî ile aralarında 16 ayrı konuda ihtilaf söz konusuydu. Bunlar a-rasında ezanın, mevlidin makamla ve güzel sesle okunup okunmaması, sigaranın, kahvenin haram olup olmadığı, mezarlara ziyarete gidilip gidilmeyeceği, regaip, berat, kadir gecelerinde cemaat namazı kılınıp kılınmayacağı, büyüklerin elinin eteğinin öpülüp öpülmeyeceği, rüşvetle iş gördürülüp gördürülmeyeceği vb günlük yaşamla ilgili konular da vardı. Siyasîler, müspet bilimlerin öğretimim gerekli görmekte, ezanın, mevlidin, duaların makamla ve güzel sesle okunmasını önermekte, tütün ve kahve içilebileceğini söylemekteydiler. Genel görüşleri, sonradan ortaya çıktığı için bid'at denen fakat güzel ve doğru olan âdetlerin yasaklanmamasıydı. Tarikatçılara göre ölçü, akla uygunluk, dinin özüne aykırı olmama idi. Oysa Kadızade ve yandaşlan bu görüşe şiddetle karşı çıkmaktaydılar. Kürsü şeyhleri, istanbul halkını, eskiden beri yerleşmiş olan geleneklerden uzaklaştırma, her şeyden çekindir-me ve taassuba özendirme çabasmdaydı-lar. Onlara göre, camilerde güzel sesle ve makamla ezan okunması, dua edilmesi günahtı. Giyim kuşam, selamlaşma, yeme içme gibi günlük yaşamın tüm davranışları ve gerekleri tıpkı Hz Muhammed dönemindeki gibi olmalıydı.

Kürsü şeyhlerinin etkisinde kalan bir kısım halk, İstanbul'daki Halvetîye, Mev-levîye ve diğer tarikat mensuplarına düşman gözüyle bakmaya başladı. Tekkelere devam edenlere de dinsiz deniyordu. Halkın aklını böylesine çelen Kadızadeliler ise dıştan, aba içinde, dünya nimetlerine sırt çevirmiş gözükürlerken bir yandan da servetler edinmekte ve kendi evlerinde canlarının istediği herşeyi yapmaktaydılar. İstanbul'un tüm karaborsacıları, faizcileri, vaizlere rüşvetler vererek işlerini sürdürmek zorunda kalmışlardı. Sarayla işi olanlar da el altından Kadızadelilere rüşvet-

ler vermekteydiler. Saray baltacıları, bostancılar ve kapıcılar, kürsü şeyhlerinin en sadık adamlarıydı.

Kadızade Mehmed Efendi'nin ölümünden sonra grubun liderliğini Üstüvanî Mehmed Efendi (ö. 1656'dan sonra, Kıbns) üstlendi. Aslen Arap olan Mehmed Efendi, Şam'da adam öldürüp İstanbul'a kaçmış bir katildi. Ayasofya Camii'nde somaki sütuna dayanıp vaazlar verdiğinden "Üstüvanî" lakabı verilmişti. Saray helvacıları, kapıcılar, bostancılar, boş zamanlarında ondan dersler almaktaydılar. Hoca Reyhan Ağa ise Üstüvanî'yi saraya kadar soktu ve hasodada padişahın önünde vaaz verdirtti. Bu nedenle İstanbul'da "padişah şeyhi" olarak da ünlendi.

Üstüvanî Efendi ve öteki kürsü şeyhlerinden Fatih vaizi Şeyh Veli, içoğlanları hocası Süleymaniye vaizi Şeyh Osman, yeniçerilerin Orta Camii vaizi Hüseyin Efendi ile Hurşid Çavuş oğlu Çavuşzade, Türk Ahmed, Uşşakî oğlu Macuncu Hamza ve Köse Mehmed vd aralarında anlaşıp İstanbul'un büyük camilerinde bir vaaz kampanyası ile padişahı, şeyhülislamı, vezirleri uluorta suçlamaya başladılar. Örneğin Çavuşzade, dönemin şeyhülislamı şak Yahya Efendi'yi (ö. 1644) Mescidde riyâ-pî-şeleretsün ko riyayı /Meyhaneye gel-kim ne riya var ne mürâi dizelerinden dolayı dinsizlikle suçlayacak kadar ileri gitti. Aynı şekilde, şeyhler, dervişler de dinsizlikle suçlanmaktaydı. Kadızadeliler bununla da kalmayarak Vezirazam Melek Ahmed Paşa'dan (1650-1651) bir buyrultu alıp Sal-kımsöğüt'teki Halveti tekkesini basıp dervişleri dövdüler. Kentte yeni bir katliam ve ayaklanma olasılığı belirdi. Çünkü, Kadızadeliler, İstanbul'daki tüm tekkeleri hedef seçmişlerdi. Bir gece de Mısırlı Ömer Efendi'nin Ekmel Tekkesi'ni basmayı kararlaştırdılar. Ancak seksoncubaşı, bu tekkenin mensubu olduğu için, beş-on yeniçeri ile burayı korumaya almıştı. Seksoncubaşı Ömer Ağa, Üstüvanî'nin elindeki vezirazam buyrultusunu geri alarak baskınları önledi. Bu kez, Şeyhülislam Bahaî Efendi'yi sıkıştıran Kadızadeliler tekkelerde devran ve sema etmenin haram olduğuna ilişkin bir fetva aldılar. Şeyhlere tezkireler yazıp her birini ölümle tehdit ettiler. Abdülmecid Sivasî'nin halifesi Abdü-lahad Nuri'yeC-0 gönderdikleri yazıda, dervişlerini ve kendisini öldüreceklerini, tekkeyi yıkıp temelini birkaç arşın kazarak toprağını denize dökeceklerim, bunu yapmayınca o arsada namaz kılmanın caiz olmayacağım bildirdiler. Abdülahad Nuri bu yazıyı alıp Şeyhülislam Bahaî Efendi'ye şikâyete gitti. Şeyhülislam güç durumda kaldı. İstanbul kadısını uyarıp kürsü şeyhlerinin, tarikat ehli hakkında yakışıksız sözler söylemelerini ve tehditte bulunmalarını önlemesini istedi. Siyasîlerden Kürt Molla (Mehmed Efendi) ile Abdülahad Nuri de Tarikat-ı Muhammediye adlı kitaptaki görüş ve önerilerin geçersizliğini, yanlışlıklarını ortaya koyan risaleler yazdılar. Kürsü şeyhlerinin bu düzeyde bilgi donanımları olmadığından, bir daha Bahaî Efendi' yi sıkıştırıp bu kez de Tarikat-ı Muhamme-

diye aleyhine yazanların ve konuşanların . katledilmeleri için fetva almaya çalıştılar. Ancak bu girişim üzerine, Mehmed Ağa Camii imamı Kefeli Hüseyin Efendi (Tatar İmam) ilk tepkiyi gösterdi. Tatar İmam, söz konusu kitaptaki pek çok hadisin uydurma olduğunu kanıtlayacağını duyurarak Üstüvanî'yi ve öteki Kadızadelileri münazaraya çağırdı. Kendisi de bir katır yükü kitapla Fatih Camii'ne gidip "İşte meydan! Cesareti olan münazaraya gelsin!" dedi. Bundan çekinen Kadızadeliler saraya başvurup Tarikat-ı Muhammediye üzerinde tartışma açılmamasını ilişkin bir hatt-ı hümayun aldılar. Ocak l653'te Bahaî Efendi'nin başkanlığında ulemanın yaptığı bir toplantıda da bu hatt-ı hümayun doğrultusunda karar alındı. Kefeli Hüseyin Efendi böylece susturulmuş oldu.

Üstüvanî ile temsil ettiği kesim, IV. Meh-med'in (hd 1648-1687) ilk yıllarında saraya dönük rüşvet mekanizmasını ele geçirmişlerdi. Tüm atamalar ve uzaklaştırmalarda parmakları vardı. Hattâ vezirler ve eyalet valileri de bunlara türlü hediyeler ve rüşvetler sunarak makamlarında kalmayı gözetmekteydiler. Turhan Valide Sultan ile darüssaade ağası, Üstüvanî Mehmed Efen-di'den çekinmekteydiler. Onun saraya her önerisi mutlaka kabul ediliyordu. Tekke şeyhleri birkaç kez, yaşamlarının tehlikede olduğunu, bu vaizlerin yola getirilmeleri gerektiğini ulemaya şikâyet ettilerse de onlardan, bunun olanaksızlığı yönünde cevaplar aldılar. Çünkü bu bağnaz ve çıkarcı zümre, saraydan çarşıya kadar her tarafa egemen olmuştu.

Çınar Olayı'nda(->) Üstüvanî'ye destek veren saray ve devlet adamlarından birçoğu öldürüldüğü için Kadızadelilerin gücü bir ölçüde kınlabildi. Vezirazam Boynueğ-ri Mehmed Paşa ise "Devlet işleri vaizlere niçin danışılsın?" diyerek bunlarla olan diyalogu kesti. Bu kez Kadızadeliler, camilerde "Dine sırt çeviren nadanlar başta iken, devletin hali böyle olur!" diyerek Venedik donanmasının Marmara'ya gelmesini vezirlerin söz dinlememesine bağladılar. "Şer'i şerif icra edilmiyor. Memleket bid'atla doldu. Vezir, müftü, tarikat ehlini himaye etmekteler!" diyerek yeni bir kampanya başlattılar. 24 Eylül l656'da, Fatih Camii'nde müezzinler makamla nat-ı şerif okurlarken orada bulunan bir grup Kadı-zadeli, müezzinlere saldırdılar. Camide kavga çıktı. Bu olay, İstanbul genelinde yeni bir terörün başlangıcı oldu. Gözü dönmüş topluluklar tekkeleri yıkmaya, hattâ taşını toprağını arabalarla denize taşımaya koyuldular. Rast geldikleri şeyhleri ve dervişleri imana çağırmaktaydılar. Buna yanaşmayanların idam edilmesi ve kentteki tüm bid'atlerin yasaklanması için de padişahtan hatt-ı hümayun istediler. İstanbul'daki bütün tekkelerin yerle bir edilmesini, camilerin birden fazla minarelerinin yıkılmasını, altın gümüş eşya kullanmanın, ipekli elbise giymenin, tütün, kahve içmenin, kudüm, ney, çalgı çalmanın yasaklanmasını istemekteydiler. Onlara göre, Hz Muhammed dönemindeki âdetler dışında her şey yasak edilecekti. Buna uymayan-

ların ise ilkin dünyevi cezaya çarptırılmaları gerekiyordu. Ö günün gecesini İstanbullular korku içinde geçirdiler. Ertesi gün kalabalık gruplar halinde Fatih Camii'ne gelmeye başlayan softaların, medrese yobazlarının, ellerinde, bellerinde sopalar, bıçaklar vardı. Yandaşları olan karaborsacı ve hilekâr esnaf ile bunların elebaşıları Hacı Mandal ve Fakı Döngel adlı madrabazlar da çırakları, kazakları silahlarla donatmış olarak camiye yönelmişlerdi. Yol boyunca "Din davasına gidiyoruz!" diye bağırmaktaydılar. Mevlevî, Halvetî, Celve-tî, Şemsî şeyhleri ve dervişleri aleyhine tehditler savruluyordu. Köprülü Mehmed Paşa, yeni sadrazam olmuştu. Camiye na-sihatçiler gönderdi ise de söz dinleyen yoktu. Ulemayı çağırıp görüş aldı. Fakıla-rm batıl (geçersiz) fakat halkı aldatıcı konularla uğraştıkları, bundan dolayı cezalandırılmalarının uygun olacağı onaylanınca Mehmed Paşa, IV. Mehmed'den bunların katli için ferman aldı. Ancak yeni bir taşkınlığa neden olmamak için, başta Üstüvanî Mehmed, Türk Ahmed, Divane Mustafa olmak üzere kürsü şeyhlerini ve bunlara destek verenleri toplatıp Kıbrıs'a sürdürdü.

Tarihçi Naîmâ, Kadızadelilerin yaşamlarını, dışadönük davranışları ile iç dünyalarını, Maanoğlu Hüseyin Bey'in gözlem ve anılarından aktarmıştır. Bunların dindar, dürüst, dünyaya değer vermez gözüktüklerini, aslında her birinin dinsiz ve iğrenç insanlar olduğunu yazar. Bıyıklarını kısa kırpıp sünnete uyduğunu söyleyen içlerinden birisinin, kendi yetiştirdiği bir erkek çocukla ilişkiye girerken ipek uçkurluğunu görüp "Aman, tenime ipek değmesin, haramdır, günahkâr olacağım!" deyişini; bu adamın, tütün ve kahve içmenin, tekkelere gitmenin haram olduğunu söylemesini örnek gösterir. Maanoğlu'nun bunlardan bir diğerine "Behey efendi, nef-

sinizin bütün isteklerini gizlice tatmin ediyor, dışarıya karşı ise en basit konularda bağnazlık gösteriyorsunuz. Bunun aslı nedir?" yollu sorduğunda "Beyim, sen ahmaksın. İnsan bir haramı işlediği zaman ondan alacağı zevkin derecesini ya da sağlayacağı kazancı düşünmelidir. Gümüş kaşıkla yemek neye yarar? Tütün içmekte, çalgı dinlemekte de fazla bir zevk yoktur. Akıllı adam bunları terk eder, ahmak halkı kandırır ve onları kendi arınmışlığma inandırır. Ama, gizlice nefsinin asıl isteklerini karşılar ve doyuma ulaşır" cevabını aldığını nakleder.

Kadızadeliler olayından sonra, bu boyutta olmamakla birlikte İstanbul'da bağnaz gruplar sık sık ortaya çıkmış, padişahtan halka kadar herkesi, din adına korkutmayı, yalan yanlış açıklamalarla yanıltmayı sürdürmüşlerdir.

Bibi. Tarih-i Naima, V, 54-59, VI, 227 vd; J. von Hammer, Osmanh Devleti Tarihi, c. XI, İst., 1947, s. 8-10; Uzunçarşılı, Osmanh Tarihi, III, 343-366; M. S. Çapanoğlu, "Dördüncü Murad Devrinde Fıkıhçı Yobazların Dâvası", Tarihten Sesler, c. I, S. 2 (Şubat 1943), s. 37-39. NECDET SAKAOĞLU