Ünden bugüN

İPIİKHANE-İ ÂMİRE

1827'de Eyüp'te Bahariye'de kurulmuş fabrika.

Donanmadaki gemilerin yelken gereksinimini sağlamak ve yeni kurulan Asâ-kir-i Mansure-i Muhammediye için yazlık elbise ve iç çamaşırı üretmek amacıyla İstanbul'da Evkaf-ı Hümayun Nezareti'ne bir İplikhane kurma görevi verildi. Nazır Hacı Yusuf Efendi döneminde giderleri evkaf hazinesinden karşılanmak üzere nezaret tarafından Necib Efendi'ye bir fizibilite raporu hazırlatıldı. Bu raporda her biri günde 15 vukiyye (okka= 1.280 gr) pamuk işleme kapasitesinde 14 takım iplik çarkı yapılması, çarkları çalıştırmak için 40 tane at kullanılması, fabrikanın bir ustabaşı ve 106 işçi ile çalışarak yılda 69.300

vukiyye pamuk işleyip yüzde 10 fire ile 63.000 vukiyye iplik üretmesi öngörülmüştür. Raporda gerekli çarkların (tezgâhların) üretimi ve gerekli pamuğun sağlanması konusunda da öneriler getirilmiştir. Yapımına 1242/1826-27'de başlanılan fabrika binası 9 Recep 1243/26 Ocak 1828'de bitirilmiş ve fabrika emini olarak Lağım-cıbaşı Kara Osmanzade Yakup Ağa tayin edilmiştir. Fabrika binası 350 m boyunda olup ortasında avlu vardı.

Fabrika Eyüp'te Haliç kıyısındaki Bahariye'de Hançerli Fatma Sultan Sarayı ile Çukur Saray arsalarına kurulmuştu. Binanın yapımında Kirkor Kalfa, makinelerin montaj ve işletilmesinde Barutçubaşı Si-mon ile kardeşi Avannis görevlendirilmiş ve yabancı uzmanlardan da danışman olarak yararlanılmıştı. Fabrikaya ustabaşı tayin edilen Barutçubaşı Simon ile gerekli çarkları yaparak çalıştırmakla görevli olan kardeşi Avannis bir süre sonra aletlerin yapımını tamamlayamayacaklarım belirterek istifa ettiler. Bunun üzerine yapılan aletlerin istenilen nitelikte olmadığı, ahşap kasnakların rutubet alması nedeniyle bakırdan yapılması gerektiği saptandı ve yapım işiyle saatçi Kevork görevlendirildi.

Sonuçta, Zilhicce 1242/Temmuz 1827 - Rebiyülevvel 1245/Ekim 1829 arasındaki dönemde yapımı tasarlanmış olan 120 takım hallaç tezgâhından 114 takımı, 20 tane şerbetçi tezgâhından 19 tanesi, 20 tane bağırsak tezgâhından 19 tanesi, 14 takım iplik tezgâhının her biri 50 iğli olmak üzere tamamı, 9 tane atiyye (çile) tezgâhından 8 tanesi ve hayvan gücü ile çevrilerek tezgâhların çalıştırılmasına yarayan 11 tane meydan çarkının 8 tanesi hallaç ve 3 tanesi de iplik tezgâhlarını çevirmek üzere tamamı yapılmıştır.

Bu makinelerden hallaç tezgâhı (çarkı) pamuğu açıp harmanlayarak vatka biçimine getiren harman-ı hallaç makinesi, şerbetçi tezgâhı pamuğu tarayıp temizleyerek şerit biçimine getiren tarak veya kard makinesi, bağırsak tezgâhı pamuğu çeke-

rek fitil biçimine getirip kovalara yerleştiren çekme veya cer makinesi, iplik tezgâhı fitili eğirerek iplik biçimine getiren Ark-wright'ın "water-freme" makinesinin benzeri eğirme makinesi ve atiyye tezgâhı da eğrilen ipliği masuralara saran veya çile biçimine getiren bobin makinesidir. Bunların yapımında yerli malzeme kullanılmıştır. Vardiya başına 114 işçi ve 11 at ile çalışması öngörülen fabrika 65 işçi ve 12 at ile çalışmaya başlamıştır. Fabrika 1830' larda tam kapasiteye yaklaşmıştır. 1830'da 26.250 vukiyyesi yelken bezi ipliği ve 11.875 vukiyyesi don, gömlek ve yazlık elbise ipliği olmak üzere toplam 43.125 vukiyye iplik üretilmiştir. Üretimde Batı Anadolu kaynaklı pamuk kullanılmıştır, l vukiyye ipliğin fabrika maliyeti 155 para (3,875 kuruş) pamuk bedeli ve 125 para (3,125 kuruş) üretim gideri olmak üzere 280 paradır (7 kuruş). 110 dolayında işçinin çalıştığı İplikhane'nin yıllık ortalama iplik üretimi 80.000 kg dolayındaydı. Bunun bir bölümü fabrikadaki dokuma üretiminde kullanılmış, bir bölümü ise dışarıya satılmıştır. Fabrikanın pamuk gereksiniminin Kırkağaç, Soma, Balıkesir, Serez, Rinhana ve Drama'dan sağlanması planlanmıştır. Başlangıçta kâr eden fabrika Feshane(->) ile Hereke gibi yeni fabrikaların kurulması ve yelkenli gemilerin ortadan kalkması sonucunda önemini yitirmiştir. Fabrikanın 1286/1869-70'te de çalıştığı anlaşılmaktadır.

Fabrika makineleri ve kullandığı üretim yöntemi bakımından 19. yy'ın başındaki İngiliz fabrikalarına benzemekle birlikte güç kaynağı olarak su çarkı veya buhar makinesi yerine hayvan gücü kullanılmaktaydı.

Bibi. E. Dölen, Tekstil Tarihi, İst., 1992; N. Öz-türk, "XIX. Yüzyılda Osmanh İmparatorluğu "nda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf iplik Fabrikası", VD, S. 21 (1990) s. 23-80; W. Müller-Wiener, "15-19. Yüzyılları Arasında istanbul'da İmalathane ve Fabrikalar", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, ist., 1992, s, 53-120. EMRE DÖLEN