Ünden bugüN

istanbul işçi sendikaları birliği

istanbul'da 1946'da kurulup kısa sürede kapatılmış; 1948'de yeniden örgütlenmiş; 1962'de, Türk-Iş örgütlenme ilkesi olarak Türkiye tipi milli sendika biçimini kabul edince feshedilmiş olan işçi sendikaları birliği.

istanbul işçi Sendikaları Birliği, ilk kuruluşundan kapanışına kadar geçen 16 yıl boyunca, uzun bir sendika yasağından sonra canlanan işçi hareketinin evriminin, istanbul'da olduğu kadar Türkiye çapında da bir aynası olduğu için önemlidir. Haziran 1946'da Cemiyetler Kanunu değiştirilerek "sınıf esasına dayanan cemiyet" kurma yasağının kaldırılmasından ve çok-partili yaşama geçişten sonra istanbul'da çok yoğun ve hızlı bir siyasal parti ve sendika kurma faaliyeti başladı, istanbul işçi sınıfı, uzun baskı ve örgütsüzlük yıllarından sonra haklarım arayabilmek için örgütlenme açlığı içindeydi. Ancak bir yandan yeni kurulan Demokrat Parti (DP), öte yandan yıllarca tek pârü durumunu korumuş, şimdi ise şiddetli bir muhalefetle karşı karşıya kalan Cumhuriyet Halk Partisi, işçileri kendilerine bağlı örgütlerde toplamak ve kendi politikaları çerçevesinde tutabilmek için çalışmaya başladılar. Bu arada Mayıs 1946'da Esat Adü (Müste-caplıoğlu) başkanlığında Türkiye Sosyalist Partisi ve Haziran 1946'da Şefik Hüsnü Değmer(-0 başkanlığında Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) de kuruldu. Bu iki parti, uzun süreler baskı altında kalmış ve yasaklanmış Türkiye Komünist Partisi'nin kendi iç bölünmelerinin legal plana yansımasının ürünüydü ve iki farklı sendikal örgütlenme modeli ö-neriyorlardı.

istanbul işçilerini doğrudan ya da dolaylı örgütlemeye çalışan partilerden bağımsız olarak (ya da bağımsız görünümde) mesleki temelde işçi örgütleri kuruluşu çabalarına da rastlandı. Temmuz 1946' da, daha sonra "Türkiye işçiler Derneği" olarak çalışacak Türkiye Cumhuriyeti İşçiler Derneği'nin kuruluşu için vilayete başvuruldu. Bu gelişme üzerine, TSEKP çevreleri, savundukları yerel sendikal birlikler anlayışına uygun olarak Temmuz 1946' da "istanbul işçi Sendikaları Birliği"ni kurdular. Genel sekreterliğe TSEKP çevresinden Ferit Kalmuk getirildi. Esat Adil'in Tür-

kiye Sosyalist Partisi çevresi de, kendi milli işyeri-işkolu sendikası anlayışları çerçevesinde, istanbul işçi Sendikaları Birliği' nin karşısında Türkiye Deniz işçileri Sen-dikası'nı kurmakta gecikmedi (25 Ağustos 1946).

istanbul'da sendikal örgütlenmenin canlandığı 1946 yazı, bir yanda Türkiye işçiler Derneği, öte yanda adları "Türkiye" ile başlayan tek tek sendikalar ve İstanbul işçi Sendikaları Ekliği çizgisindeki, kuruldukları yerin adını taşıyan sendikaların rekabeti ile geçti. Bu rekabet iki sosyalist parti arasında, tam bir ideolojik mücadeleye dönüştü. Uzun suskunluk döneminden yeni çıkmış istanbul (ve Türkiye) işçileri arasında, bu mücadele olumsuz etkiler yarattı. Zaten bu görece özgürlük dönemi de uzun sürmedi. Önce istanbul İşçi Sendikaları Birliği'nin yan örgütü biçiminde kurulan ve işçiler arasında kitle çalışması yapmayı hedefleyen "İşçi Kulübü", gerek işveren çevrelerinin gerekse hükümetin tepkisini çekti ve çeşitli baskılara uğradı. Aralık 1946'da da İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığının emriyle bütün sendikalar, sosyalist partiler, bunların yayın organları, İşçi Kulübü vb kapatıldı.

Bu arada hazırlanmakta olan yeni Sendikalar Kanunu gelişen işçi hareketini frenlemeyi, özellikle sınıf bilinci temeline dayalı bağımsız siyasal nitelikli sendikacılığı engellemeyi amaçlıyordu. Dönemin çalışma bakanına göre "sendikalar, devletle beraber amme menfaati içinde zümrelerin menfaatlerini müdafaa eden milli teşekküller" olmalıydı. Bu ilkeler çerçevesinde hazırlanan 5018 sayılı yeni Sendikalar Kanunu 20 Şubat 1947'de yürürlüğe girdi. Kanunun geçici maddesine göre -sıkıyönetim tarafından faaliyetleri durdurulmuş olanlar da dahil- var olan sendikalar ve diğer işçi örgütleri, 3 ay içinde, tüzüklerinde yeni yasanın gerektirdiği değişiklikleri yaparak çalışmalarını sürdürebileceklerdi.

Yasa çıkmasına rağmen işçilerde 1946 yazında görülen ilgi ve heyecan, yerini beklemeye ve kuşkuya bırakmış görünüyordu. DP'nin işçi içinde güçlenmesini engellemek isteyen CHP, işçilerdeki çekingenliği de yenebilmek için İstanbul il merkezinde bir büro kurdu ve işçi sendikalarının bir birlikte toplanmaları için çalışmalar başlatıldı. Yeni Sendikalar Yasası'ndan sonraki ilk sendikalar, İstanbul'da, CHP' nin açık destek ve denetiminde kuruldu, istanbul'da kurulan ilk 16 sendika yanında bir de yeni bir işçi Sendikaları Birliği örgütlendi. İstanbul işçi Sendikaları Birliği'nin, 1946'da kurulmuş ve sıkıyönetimce 1946 sonunda faaliyeti engellenmiş o-lan istanbul işçi Sendikaları Birliği ile organik bağı yoktu. CHP yanlısı ve CHP güdümündeki işçi Sendikaları Birliği, CHP' den doğrudan maddi yardım almak ve bu partiye bağımlı olmakla, hem içinden hem de dışarıdan sık sık eleştirildi. Ancak, gerek birliğin içindeki 1946 istanbul işçi Sendikaları Birliği'nde de çalışmış sol eğilim ve bilinçteki sendikacı ve işçilerin varlığı, gerekse işçi arasında hızla örgütlenme

amacının sonucu olan çeşitli sendika kuruluşları ve bunların yaygınlaşması, istanbul işçi Sendikaları Birliği'nin istanbul ve hattâ Türkiye işçi sınıfının örgütlenmesinde itici ve olumlu bir rol oynamasını da sağladı.

istanbul işçi Sendikaları Birliği çalışmaları 29 Şubat 1948'de Haliç'te yapılan bir toplantıyla başladı. Toplantıya 17 sendikanın temsilcileri katılmıştı. 1946 sonunda faaliyeti durdurulan eski istanbul işçi Sendikaları Birliği doğrultusundaki istanbul Tütün işçileri Sendikası ve İstanbul Mensucat işçileri Sendikası da toplantıya temsilci yollamak istedilerse de, CHP kanadının çıkardığı "komünistlik" şaibesi yüzünden istekleri kabul edilmedi. Toplantı divanı "ideolojisini şüpheli addettikleri iki sendikayı birliğin kurucuları olan 16 milliyetçi sendika arasına almamayı" kararlaştırdıklarını ilan etti. Toplantıya katılan Basın Teknisyenleri Sendikası ise birliğe katılmama karan verdi. Birlik 24 Mart 1948'de istanbul işçi Sendikaları Birliği adıyla resmen kuruldu. Sahipliğini Dr. Rebii Barkın' m, yazı işleri müdürlüğünü Sabahattin Se-lek'in yaptığı Hürbilek dergisi, istanbul işçi Sendikaları Birliği'ni destekliyor ve sendikanın organı niteliğinde yayın yapıyordu. Bir süre sonra da birliğe devredildi.

istanbul işçi Sendikaları Birliği'nin 48 maddelik ana tüzüğüne göre, birlik üye sendikaların yapamadıkları hukuki yardımları sağlayacak; hastalık, işsizlik, ölüm halleri için yardımlaşma sandıkları kuracak, işverenlerle çeşitli konularda görüşmelerde bulunacaktı.

istanbul işçi Sendikaları Birliği'nin karşısında, DP, Hür İşçi Sendikaları Birliği'ni kurdurdu. 14 Mayıs 1950 seçimlerinde, DP büyük bir çoğunlukla iktidarı alınca Hür işçi Sendikaları Birliği ilk dönemlerde güçlenmiş göründü ve istanbul işçi Sendikaları Birliği'ne saldırmaya başladı. Bu yeni durum iki birliğin birleşmesini gündeme getirdi ve bu birleşme Ağustos 1950' de gerçekleşti. Yeni birlik "istanbul Milli İşçi Sendikaları Birliği" adını aldı. Ancak iki örgütün birleşmesinin doğurduğu anlaşmazlıklar ve iç sorunlar bir türlü sona ermedi. Çeşitli yönetim değişiklikleri oldu. Aralık 1951'de birlik yeniden istanbul işçi Sendikaları Birliği adını aldı. 1952 kongresinde birliğin yönetim kuruluna seçilenler arasında eski bir işçi lideri olan Üze-yir Kuran, daha sonra Türk-lş genel başkanı olan Seyfi Demirsoy, Türkiye İşçi Partisi'nin (TİP) ilk kurucularından Ahmet Muşlu, sosyalist işçi liderlerinden TİP yöneticisi Şaban Yıldız da vardı. 1954'e kadar İstanbul sendikal ve işçi hareketi içindeki dalgalanmaların yansıması olan çalkantıları yaşayan birlik, 1954'ten sonra daha düzenli bir çalışmaya girdi.

Bütün bu dönem boyunca ülke çapında bir sendikalar konfederasyonu kurulması için sürdürülen çalışmalarda İstanbul işçi Sendikaları Birliği önemli bir rol oynamıştı. Türkiye işçi Sendikaları Konfederasyonu 31 Temmuz 1952'de Ankara'da resmen kurulduğunda istanbul işçi Sendikaları Birliği de Türk-Iş'e üye oldu.

225 İSTANBUL İŞÇİ TEŞKİLATLARI

1960 askeri müdahalesinden sonra, yöneticilerinin bir bölümü DP ile işbirliğine girmekle suçlanan birlikte, 10 sendikanın oluşturduğu muhalefet, istanbul Oleyis Başkam Mustafa Çiçek, Su-Iş Başkanı Cemil Sermiyasoğlu, İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Genel Sekreteri ibrahim Güzelce, Türkiye Lastik-îş Sendikası Başkanı Rıza Kuas, istanbul Tekstil ve Örme Sanayii işçileri Sendikası Başkanı Bahir Er-soy, Gıda Sanayii Sendikası Başkam Züh-tü Tetey, Türkiye Maden-Iş Sendikası Başkam Kemal Türkler, istanbul Yaprak Tütün işçileri Sendikası Başkanı Hüseyin Us-lubaş ve Türkiye Şekerli Sanayi işçileri Sendikası Başkanı Ahmet Muşlu'nun im-zaladıklan bir önergeyle ortaya çıktı ve yönetime ağır ithamlar yöneltti. Bu muhalefet liderlerinden bir bölümü Şubat 1961' de TlP'in kurucuları arasında yer alacaklardı.

istanbul işçi Sendikaları Birliği, Türk-Iş' te Ocak 1963'te kabul edilecek olan yeni örgütlenme modeli tartışmaları sırasında, 1962 baharında bölge temsilcilikleri kurulurken, istanbul'da Beyazıt'ta Rüyam Salonu'nda yapılan toplantıda feshedildi ve temsilcilik haline geldi. Böylece, 1946 sonrasında, istanbul'da ve istanbul'un başını çektiği Türkiye işçi hareketinde en önemli rollerden birini oynamış ve daha sonraki dönemlerin sendika ve işçi partileri liderlerini de yetiştirmiş istanbul işçi Sendikaları Birliği tarihe karıştı.

Bibi. K. Sülker, Türkiye'de Sendikacılık, ist., 1955; ay, Türkiye'de işçi Hareketleri, ist., 1976; S. Ağralı, Günümüze Kadar Belgelerle Türk Sendikacılığı, ist., 1967.

OYA BAYDAR