Ünden bugüN

HAYDARPAŞA

28

29

HAYDARPAŞA ASKERİ

Haydarpaşa Askeri Hastanesi'nin 1960'lardan bir görünümü.

TETJVArşivi

Haydarpaşa

istanbul Ansiklopedisi

Çayırbaşı'ndaki çeşme, Üsküdar ve Söğüt-lüçeşme yollan kavşağındaki birkaç haneden oluştuğu anlaşılan ve "Haydar Paşa" olarak gösterilmiş bulunan bir yapı topluluğu ile az ilerisindeki bir manastır, çevredeki yerleşme düzeni hakkında fikir vermektedir. Aynı haritada Çayırbaşı'nda çeşme yakınlarında Haydarpaşa iskelesi' nin varlığına da işaret edilmektedir.

Tanzimat sonrası değişen yönetim yapısıyla birlikte çayırların kullanım ve idaresinde de önemli değişikliklerin başladığı görülür. Çayırlar yine hazine malıdır. Ancak Haydarpaşa ve kimi diğer Kadıköy çayırlarının otlarının gazete ilanları yoluy-

la açık artırmada satılması gibi örneklere de rastlanır. Bununla birlikte Haydarpaşa Çayın ve çevresi gözde bir sayfiye yeri olma özelliğini sürdürür. Çayırın Ibrahimağa yönünde II. Mahmud döneminde (1808-1839) yaptırılıp kendisine armağan edilen köşkte V. Murad ve II. Abdülhamid'in sünnet düğünleri ile Sultan Abdülmecid' in kız kardeşi Âdile Sultan'ın düğünü yapılır. 1845'teki bu düğün sırasında çayırda bir gösteri uçuşu yapan italyan baloncu Komaski'nin balonu sert bir rüzgâra yakalanarak sürüklenir ve bir daha ne kendisinden, ne de balonundan haber alınabilir.

Haydarpaşa yöresinin tarihindeki en dramatik değişim ise 1873'te İstanbul-İz-mit demiryolu hattının hizmete girmesiyle olur. Çayırı âdeta ikiye bölen demiryolu hattının nihayetinde Haydarpaşa Koyu' nün kuzey kısmında bir gar binası inşa e-dilir. Daha sonra 1899-1903 arasında deniz doldurularak depolama alanları iki silo ve açıkta bir mendirek ilavesiyle bir liman oluşturulur. Bu arada Alman sermayesiyle inşa edilen Bağdat demiryoluna görkemli bir başlangıç yaratmak arzusuyla eski gar binasının yerine Alman neorönesans stilinde yeni bir gar binası yapılır (bak. Haydarpaşa Garı).

19. yy'in sonunda Haydarpaşa Çayı-rı'nın epeyce küçüldüğü görülmektedir. Bu döneme ait bir harita Yeldeğirmeni'n-de ızgara planlı büyük bir mahalle ile limanın kuzeyinde Haydarpaşa Askeri Hastanesi'nin varlığına işaret etmektedir. Çayırın Ibrahimağa yönünde oldukça büyük bir mahalle göze çarparken yakınındaki Sultan Köşkü de varlığını sürdürmektedir.

Bu yüzyılın başlarında Yeldeğirmeni semtinin Haydarpaşa Çayırı'nın güneyinde bugünkü sınırlarına ulaştığı görülmektedir. Keza demiryolu hatları ve tesisleri de çayırın önemli bir kısmını kaplamıştır. Artık Haydarpaşa Çayın, demiryolu ile Yeldeğirmeni arasında kalan bir şerit durumundadır ve çayır özelliğini önemli ölçüde yitirmiştir. Bu arada gar çevresinde konaklama tesislerinin de belirmeye başladığı görülmektedir. I. Dünya Savaşı sırasında Haydarpaşa Garı ordunun en önemli ikmal ve sevkıyat noktalarından biridir. 1915'te sabotaj sonucu cephane vagonlarının infilakı çok büyük can ve mal kaybına neden olur. Haydarpaşa Çayırı yakınında cepheye giden askerlerin Ayrılık Çeşme-si'nde son kez uğurlanması bu dönemin anılmaya değer önemli olaylarından bir diğeridir.

I. Dünya Savaşı sonunda Haydarpaşa Çayırı'nın iyiden iyiye küçüldüğü görülmekte ve çayırdan artık bir gezinti alanı o-larak yararlanılmaktadır. Gar önünden İb-rahimağa'ya doğru uzanan cadde üzerinde Bağdat ve Angora otelleri yer almakta, caddenin ilerisinde Şehzade Ziyaeddin Efen-di'nin oturduğu Sultan Köşkü varlığını sürdürmektedir. Köşk arazisinin hemen yanındaki ibrahim Ağa Mahallesi'nin de Haydarpaşa Çayın'nı doğudan sınırlamakta olduğu görülmektedir. Aynı yerde, ibrahim Ağa Camii'nin karşısında da bir itfaiye binası yer almaktadır.

Mütareke yıllarında Haydarpaşa Çayı-n'nın tekrar askeri faaliyetlere sahne olduğu görülür, ingilizler Afrikalı askerleri için burada bir kamp oluştururken, zaman zaman çayırda hokey de oynarlar. Bu arada 1922'de Haydarpaşa çevresinde çıkan bir yangında 100'den fazla bina kül olur. Cumhuriyet sonrası Haydarpaşa Çayırı'n-dan arta kalanlar ile gar ve liman tesisleri, Ibrahimağa, Yeldeğirmeni, Talimhane ve Söğütlüçeşme ile birlikte 1930'da Rasim Paşa Mahallesi adı altında bir araya getirilirler.

1938'de imar bürosu müşavirlerinden Sabri Oran tarafından hazırlanan Kadıköy ve civarı için imar planı etüdünde Haydarpaşa Çayın'ndan kalan yerlerde Devlet Demiryolları memurları için ufak bir mahalle ile Ibrahimağa yönünden Üsküdar'a doğru geniş bir cadde önerilir. Daha sonra Fransız plancı Prost ise 1939 tarihli bir raporunda mevcutlara ilave olarak Saray-burnu-Haydarpaşa arasında da feribot işletilmesi gereğinden söz eder. Daha sonraki yıllarda Haydarpaşa Limanı genişletilmiş, Haydarpaşa çevresi de hastane, okul gibi kamu kullanımlarıyla dolmuştur. Haydarpaşa Çayırı'nın büyük ölçüde Devlet Demiryolları tesisleriyle işgal edilmesi sonucu, çayır da ortadan kalkmıştır. Çayırın uzantısında yer alan Ziyaeddin Efendi Köş-kü'nün geniş arazisi ise 1942 tarihli imar planıyla iskâna açılmıştır. 1970'li yılların başlarında getirilen imar haklanyla da yörede yoğun bir apartmanlaşma ortaya çıkmıştır.

Günümüzde Haydarpaşa Çayırı'ndan arta kalan son izleri tbrahimağa'da, Üsküdar, Söğütlüçeşme ve Acıbadem yollarının kesiştiği noktada görmek mümkündür. Çayır özelliğini bütünüyle yitirmiştir. Bu alan depolama, bahçe mobilyaları satışı gibi çeşitli amaçlarla kullanılmakta o-lup, kısmen de boş durmasına rağmen, a-çık alan olma özelliğini sürdürmektedir. Bibi. M. Rıfat Akbulut, "Tanzimat'tan Cumhuriyete İstanbul ve Kadıköy", (Mimar Sinan Üniversitesi, yayımlanmamış yüksek lisans tezi), ist., 1992; Adnan Giz, Bir Zamanlar Kadıköy, İst., 1988.

M. RIFAT AKBULUT