Ünden bugüN

KADİRÎLİK

374

375

KADİRÎLİK

Hattat Aziz

Efendi'ye

ait bir

levhada

ortada

müjgânlı

Kadiri tacı ve

etrafında

celi sülüs

hatla

istiflenmiş "Ya

Hazret-i Pîr

Abdülkarirü'l

Geylanî"

yazısı.

TtEMArşivi, 3473

duğu tekkeler de tarikatın suriçindeki faaliyetlerini tamamlayıcı bir özellik taşımaktadırlar, istanbul'un kara surları boyunca 16. yy'dan itibaren çeşitli tarikatlarca geliştirilen faaliyetlere paralel olarak Kadirîliğin bu bölgedeki varlığı, 18. yy'da Mev-lanakapı'da kurduğu Gavsî Tekkesi aracılığıyla güçlenmeye başlar. Enfîzade Mehmed Rıza Efendi'nin halifelerinden Mustafa Gavsî Efendi'nin (ö. 1756) ilk postnişin-liğini yaptığı bu tekke meşihatına daha sonra oğlu Numan Efendi atanmıştır. Eyüp İdrisköşkü'ndeki Hatuniye Tekkesi(->) ise sur dışındaki ilk Kadiri merkezlerinden-dir. 18. yy'm başlarında Seyyid Hasan Efendi tarafından faaliyete geçirilmiş, ardından "Çakmak Şeyh" lakabıyla tanınan Mehmed Efendi halifesi Hasan Efendi (ö. 1752) ve ondan hilafet alan Ali Efendi tarafından bu tekkede temsil edilen Kadirî meşihatı, bir süre sonra Hace Selim Sırrî Efendi (ö. 1812) aracılığıyla Nakşibendîliğe bağlanmıştır. Kadirîliğin 18. yy'da kurduğu son tarikat merkezi, Kasımpaşa'daki Türa-bî Tekkesi'dir. Hint kökenli Kadirîlerden Mehmed Türabî'nin (ö. 1812) ilk postni-şinliğini yaptığı bu tekke asıl faaliyetini 19. yy'da gerçekleştirmiş ve tarikatın Ka-

Mustafa Resmî Efendi'nin eşine izafeten Alime Hatun Tekkesi olarak da tanınır. Resmî Efendi'nin 1791'de Kıbrıs'a sürülmesi ve 2 yıl sonra vefat etmesiyle kardeşi Süleyman Safi Efendi (ö. 1837) posta oturmuştur. Mustafa Resmî Efendi'nin Edirne-kapı'da temellerini attığı ve Kabakulak Tekkesi ile ortak meşihata bağladığı Resmî Tekkesi ise kurucusunun annesine izafeten Ayşe Hatun Tekkesi adıyla tanınmıştır. Mustafa Efendi'den sonra tekkenin yönetimini diğer kardeşi Mehmed Said Efendi (ö. 1811) üstlenmiş ve 19. yy'da posta geçen şeyhler Said Efendi ailesinden gelmişlerdir. Resmîliğe bağlı üçüncü tarikat merkezi, Mustafa Resmî Efendi halifelerinden Akşemseddin soyuna mensup Mehmed Şemseddin Efendi (ö. 1812) tarafından Fatih'te kurulmuştur. Kaynaklarda Akşemseddin veya Şeyh Muhyî Efendi Tekkesi şeklinde belirtilen bu merkezin ilk post-nişini Mehmed Şemseddin Efendi'dir. Vakfiyesi 1203/1788'de düzenlenen tekke meşihatı, Şemseddin Efendi'den sonra 19. yy' da oğullan tarafından sürdürülmüştür.

Kadirîliğin 18. yy İstanbul topografya-smdaki dağılımını göstermeleri açısından Mevlanakapı, Eyüp ve Kasımpaşa'da kur-

sımpaşa'da yaygınlaşmasını sağlamıştır, istanbul'daki Hint kökenli derviş gruplarının Türabî Tekkesi'nden önce Aksaray'da Nakşibendîliğe bağlı Hindîler Tekkesi' ni(-+) kurmaları ve ardından 1737'de Üsküdar'da bu defa Kadirîliğe mensup ikinci Hindîler Tekkesi'ni(-») faaliyete geçirmeleri, tarikatın şehir hayatına imparatorluk dışındaki farklı tasavvuf kültürlerini kazandırmada oynadığı aracı rolün önemini göstermektedir. İlk postnişinliğini Feyzullah Hindî'nin (ö. 1748) yaptığı bu tekkede 18. yy boyunca Bereket Hindî, EmanullahHindî.RahimullahŞah (ö. 1779), Mehmed Sultan (ö. 1787) ve oğlu Mehmed Efendi (ö. 1792) sırasıyla Kadirîliği temsil etmişlerdir.

Kadirîliğin 18. yy'da kurduğu tekkeler kadar, diğer tarikatlardan devraldığı tekkeler de bu mistik örgütlenmenin İstanbul ölçeğindeki yaygınlığını ve kendi dışındaki tarikatlarla ilişkisini göstermesi açısından ayrı birer öneme sahiptirler. Bu dönemde kuruluş itibariyle başka tarikatlara ait olup sonradan Kadirîliğin denetimine giren 7 tekkeden 5 tanesi Halvetî, diğerleri ise Nakşibendî ve Bayramîliğe aittirler. Halvetîlikten Kadirîliğe geçen tarikat merkezlerinden ilki, Abdal Yakub Tekkesi'dir. Fatih'te Hekimoğlu Ali Paşa Külliye-si(->) bünyesindeki bu tekke Abdal Yakub Dede tarafından inşa ettirilmiş ve halifesi Üveys Dede'nin meşihatından sonra Hal-vetîliğin Cihangiri kolunu kuran Hasan Burhaneddin Efendi (ö. 1663) halifelerinden Enfî İbrahim Vehbî Efendi (ö. 1710) aracılığıyla Cihangirîliğe bağlanmıştır. Vehbî Efendi'nin vefatından sonra Kadirîliğe mensup oğlu Mehmed Rıza Efendi (ö. 1749) tarafından tarikatın Eşrefi koluna geçirilen tekke, daha sonra oğlu İbrahim Edhem Efendi (ö. 1792) ve halifesi Abdülkadir Efendi (ö. 1808) yönetiminde kalmıştır. 19. yy'da İbrahim Edhem Efendi'nin oğlu Mehmed Nasreddin (ö. 1856) ile Sadeddin İsmail Efendi'nin (ö. 1913) postnişinlik yaptığı Abdal Yakub Tekke-si'nin bilinen son şeyhi Müfid Efendi'dir. Tekkeyi Eşrefîliğe bağlayan Mehmed Rıza Efendi'nin halifesi Mustafa Gavsî Efendi ise, Mevlanakapı'da kendi adına Kadirîliğe mensup Gavsî Tekkesi'ni kurmuştur. Halvetîlikten geçen ikinci tekke, Kasımpaşa'daki Muabbir Tekkesi'dir. Bostan Efendi tarafından 17. yy'm ortalarında kurulan bu tekke Arabacızade İbrahim Efendi ile Halvetîliğin Sivasî koluna bağlanmış, vefatından sonra 1733'te Ali Vahidî (ö. 1764) aracılığıyla Kadirîliğe geçmiştir. Muabbir Tekkesi, Kasımpaşa'da Türabî Tekkesi'nden önce Kadirî denetimine giren ilk tarikat merkezi olması bakımından önem taşır. Fakat bu tekkenin dikkati çeken asıl ö-zelliği, 19. yy'da Kasımpaşa'da Bayramîliğe ait Saçlı Emir Tekkesi(->) ve Paşmak-çı Tekkesi'ni(->) Kadirî organizasyonuna sokacak şeyhleri yetiştirmesidir. 18. yy'da Halvetîlikten Kadirîliğe geçen diğer tarikat merkezleri ise Karabaş, Hulvî Efendi ve Ağaçayırı tekkeleridir. Tophane'de Ka-dirîhane'ye Çok yakın bir mevkide bulunan Karabaş Tekkesi, 16. yy'ın başların-

da Mehmed Kasım Çelebi (ö. 1509) tarafından Halvetîliğin Cemalî koluna mensup bir merkez şeklinde faaliyete geçmiş, 1784' te başlayan Debbağzade Mustafa Muhsin Efendi'nin (ö. 1795) meşihat döneminde Kadirîliğe bağlanmıştır. Halvetîliğin Sina-nî kolundan devralınan Şehremini'deki Hulvî Tekkesi'nde ise yalnızca 1788-1796 arasında Kadirîhane Postnişini Mehmed Sırrî Efendi'nin meşihatı görülmektedir. Ağaçayın Tekkesi ise, 18. yy'da Halvetîlikten Kadirîliğe geçen son tekkedir. 18. yy' in başlarında Halvetîliğin Sünbülî koluna mensup bir merkez olarak Kocamustafa-paşa'da faaliyete geçen Ağaçayırı Tekkesi, 1792'de Ebubekir Efendi (ö. 1804) tarafından Kadirîliğe geçirilmiştir. Bu dönemde ayrıca Nakşibendîliğin önemli merkezlerinden Edirnekapı'daki Emir Buharı Tekkesi(->) 1731'de Abdurrahman Edirne-vî'nin (ö. 1749) posta oturmasıyla Kadirîliğe bağlanmış ve bu aileye mensup şeyhlerden "Bardakçı" lakabıyla tanınan Feyzullah Efendi (ö. 1770) ile Küçük Abdurrahman Efendi'nin (ö. 1810) meşihat dönemlerinde Kadirî denetiminde kalmıştır. 19. yy'm başlarında Mehmed Emin Efendi'nin (ö. 1813) postnişinliğinden sonra tekke, Hace Mehmed Şerafeddin Çelebi halifelerinden Abdülhalim Efendi aracılığıyla tekrar Nakşibendiliğe geçmiştir. Şehremini'deki Yavaşça Mehmed Ağa Tekkesi ise 18. yy'm sonunda Kadirîliğe bağlanan tek Bayramı tekkesidir. 1770'te Bay-ramîliğin Himmetî koluna mensup Mehmed Habîb Efendi'nin vefatıyla boşalan tekke meşihatı, Mehmed Emin Sırrî Efendi (ö. 1790) ile doldurulmuş ve böylece burada başlayan Kadirî denetimi 19. yy'm sonuna kadar sürmüştür.

19. yy'da Kadirîliğin gelişimi, yeni tekkeler aracılığıyla, bu dönemde giderek belirginleşen şehrin orta ve üst tabakaları a-rasındaki modernleşme sonucu ortaya çıkan kültürel kopukluğu bir ölçüde ortak bir zihniyet çerçevesi içinde yeniden bütünleştirme çabasına paralel olarak gerçekleşmiştir. Tarikatın bu dönemde Müştakî-lik ve Enverîlik adıyla iki yeni kol meydana getirdiği ve özellikle Müştakîlik aracılığıyla İstanbul'a göç etmiş orta tabaka Doğulu insan nüfusunu şehir kültürüyle kaynaştırdığı görülmektedir. Buna benzer bir işlevi, aynı dönemde Nakşibendîliğin Halidî kolu da üstlenmiştir. Diğer yandan Kadirîlik, Tanzimat sonrasında şekillenen siyasi hayatın daha çok içinde yer almaya başlamış, tarikatlara yeni bir düzen vererek, bu mistik kurumlan merkezi otorite denetimine sokmayı amaçlayan "Meclis-i Meşayih" üzerinde etkili olmuştur. Özellikle Kadirîhane postnişinlerinin bu yeni siyasi oluşum içinde rol aldıkları ve modernleşme karşıtı grupların sözcülüğünü yaparak II. Abdülhamid (hd 1876-1909) yanlısı bir tutum sergiledikleri görülmektedir. 1868-1880 döneminde Kadirîhane Postnişini Mehmed Şerafeddin Efendi "Meclis-i Meşayih" üyeliğinde bulunmuş, 1889'da bu görevi Vanî Tekkesi Şeyhi Yekçeşm Mehmed Emin Efendi üstienmiştir. 1897' den itibaren Kadirîhane Postnişini Ahmed

İsmail

Rumî'nin

Kadirîhane

Tekkesi'nde

bulunan

türbesi.