Ünden bugüN

Hazinedar Usta Çeşmesi

Yavuz Çelenk, 1994

HAZİNE-İ EVRAK BİNASI

Bugün İstanbul Valiliği kullanımında olan Babıâli'nin, Alay Köşkü karşısındaki geniş barok saçaklı Paşa Kapısı'ndan girince sağ taraftadır. Günümüzde Başbakanlık Devlet Arşivleri'ne bağlı arşiv deposu olarak işlevini sürdürmektedir. 1846-1848 arasında mimar Gaspare Fossati(->) tarafından tasarlanmış ve inşa edilmiştir.

Mustafa Reşid Paşa'nın 28 Eylül 1846' da sadarete getirilmesi ile arşiv çalışmaları hızlanmış ve Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye'nin 31 Ekim 1846 tarihli toplantı

mazbatasında, Defterhane ve Babıâli civarındaki mahzenlerde saklanan devletin ö-nemli belgelerinin düzensizliği, olumsuz koşullarda çürümekte olduğu ve aranılan evrağın bulunamadığı belirtilerek, Babıâli dahilinde, Avrupa'daki örneklere uygun geniş ve muntazam, kütüphane şeklinde kagir bir bina yaptırılması gerekliliği belirtilmiştir. Bu mazbataya göre, binanın iç düzeni, evrâk-ı dahiliye, evrâk-ı umur-ı divaniye ve hariciye gibi her türlü önemli evrakın numaralanıp, fişlenerek ayrı odalarda muhafaza edilmesine imkan verecek, ayrıca gerektiğinde başvurmak üzere tarih, coğrafya kitapları ve haritaların bulunacağı özel bir kütüphane bölümünü de içerecektir. Aynı mazbatada, yapının, Darülfünun ve Rus Sefareti'nin de mimarı olan İtalyan asıllı Fossati'ye yaptırılmasının uygun olacağı da belirtilmiştir. Milano Brera Akademisi'nden, 1827'de "Bir Başkent İçin Arşiv Binası" projesiyle "Büyük Mimarlık Yarışması"nı kazanıp altın madalya ödülünü alarak mezun olan Gaspare Fossati'nin adının mazbatada belirtilmiş olması, bu karardan önce mimarın da görüşünün alındığını düşündürmektedir. Tanzimat yönetiminin, arşivciliğe ve tasnif çalışmalarına verdiği önem sonucu bürokrasi hızlı yürümüş ve karar Abdülme-cid'in 8 Kasım 1846 tarihli iradesi ile yürürlüğe konulmuştur. Tanzimat reformları kapsamında gerçekleştirilen Hazine-i Evrak, Osmanlı çağdaş arşivciliğinin başlangıcı sayılmaktadır. Sonradan, Babıâli Hazine-i Evrakı olarak anılan bu arşiv, diğer Osmanlı arşivlerine örnek ve model olmuştur.

Plan ve giriş cephesini içeren orijinal proje Bellinzona (İsviçre) Arşivi'ndedir. Başlık ve tarih bulunmayan çizimde yapı 19x19 m ölçülerinde kare planlı tasarlanmış, ancak uygulamada giriş cephesi aynı kalmakla birlikte derinlik artırılarak 19x23 m olarak gerçekleşmiş, Fossati bu değişikliği proje üzerine not ederek belgelemiştir. Bu değişiklik sonucu yan cephelerdeki pencere sayısı da artmıştır. Yapı, diğer Fossati uygulamalarında olduğu gibi tuğla yığma tekniği ile inşa edilmiş, ancak döşemeler, merdivenler ve kapılarda, özel işlevinden dolayı, yangına karşı bir önlem olarak istanbul tersanelerinde hazırlatılan metal konstrüksiyon kullanılmıştır.

Karakteristik bir Fossati uygulaması o-lan Hazine-i Evrak binasında planlama ve cephe düzenlemesi açısından kararlı bir simetri hâkimdir. İki kadı olan yapının batı cephesi aksında yer alan alınlıklı giriş saçağı Dorik iki kolon tarafından taşınır. Orta sofa niteliğindeki merkezi mekâna bağlantıyı sağlayan iki kat yüksekliğindeki giriş holünün her iki yanında, üst kat sofasına çıkan metal merdivenler yer alır. Üst kat merdiven sahanlığı ile tepe ışığı alan orta sofa geniş bir cemakânla ayrılmış, böylece girişte etkili bir mekân zenginliği sağlanmıştır. Girişin iki yanındaki odalara, birkaç basamak çıkılarak ulaşılan merdiven ara sahanlıklarından, diğer odalara ise orta sofadan ulaşılır.