Ünden bugüN

KARAGUMRUK

Şehir surlarının batı kesimine yakın ve Edir-nekapı Beyazıt ana ekseninin güneyinde yer alan semt.

Hırka-i Şerif Camii'nden(-») başlayarak kuzeybatıda Mihrimah Sultan Külliyesi' nin(->) arasında ve Fatih Nişanca'sı ile güneyde Keçeciler Caddesi arasındaki bölge, Karagümrük sayılmalıdır. Karagümrük Osmanlı istanbul'unun, abideleri folkloru ve edebiyatı; memur, medreseli ve esnaftan oluşan ahalisi; istanbul Türkçesinin en seçkin ağzının bu yörede konuşulmasıyla en eski ünlü semtlerdendir. Son 30 yılda kontrolsüz bir beton yapılaşma ile çehresi değişmiş; bu arada eski sakinlerinin ö-nemlice kısmı başka semtlere göç etmişse de, her şeye rağmen çarşısı ve mahallenin atmosferiyle birçok semte nazaran eskiyi muhafaza edebilen nadir yerlerdendir.

Karagümrük adı, semte Edirnekapı'dan şehre girenlerin kontrolü için burada bir gümrük eminliğinin bulunmasından dolayı konmuş gibi görünüyorsa da, gerçekte istanbul'un tarihi topografyası içinde bunu kesinlikle tespit etmek güçtür. Karagümrük, surların batı kıyısına yakın bir yerleşme olduğu halde, İstanbul'un kenar mahallelerinin özelliklerini taşımaz; aksine semtte, Fatih, Çarşamba, Aksaray ile aynı sınıf ahali kompozisyonu ve gelenekler görülürdü. Semt medreselere yakındı; bundan başka istanbul'un suriçinde ve tören yolunun yanı başında yer alması, yani ana ulaşım yolunun kıyısında olması, semte hem iktisadi, hem de sosyal bakımdan hayat vermiştir. Fatih medreselerine bitişik olduğundan ulemanın ve ketebe-nin oturduğu, tarikat merkezi dergâh ve tekkelerin yer aldığı makbul bir mahalle olmuş; aynı zamanda Fatih ve Çarşamba gibi suriçi İstanbul'un yüksek bir tepesinde kurulduğundan havadar ve latif bir semt sayılmıştır. Nitekim, semtin çeşmelerinden ve hamamlarından başlayarak cami, türbe medrese ve tekkeleri, çarşısının canlılığı da bunu göstermektedir.

Karagümrük semti, Mihrimah Sultan

Camii ve vakıflarıyla başlar. Tıpkı Üsküdar' da olduğu gibi, Mihrimah Sultan burada da şehre Avrupa tarafından gelen orduları, kervanlan muhteşem bir abideyle karşılar. Mihrimah Sultan Camii'nden, birbirini izleyen Hacı Muhiddin, Yusuf Ağa sokakları ve Prof. Naci Şensoy Caddesi (eski Lö-küncüler Sokağı) izlenerek Karagümrük Meydanı'na gelinir, ilk başta herhangi bir semt meydanı gibi duran bu çarşı alanı, aslında eski istanbul'un artık oldukça azalan karakteristik bir mahalle çarşısıdır. Karagümrük meydan çarşısı, etrafındaki sokak isimleri, esnafının davranışı ve halk ile o-lan ilişkileri gözlendiğinde, bu hükme hak verdirir. Meydanın güneyinde, milli mimari devrinin eserlerinden olan ve istanbul' da az görülen semt ilkokullarından biri, Mihrimah Sultan ilkokulu yer alır. Meydana açılan sokaklar, buradaki eski zanaat kollarının adını taşır; Yazmacı Hüsrev Sokağı, Tahtacılar Sokağı, Rendeciler Sokağı (marangozluğun bu semtte bir zamanlar yaygın olduğunu gösteriyor), Sütçü Murat Sokağı, İşkembeci Malik Sokağı, Lüleci Yekta Sokağı, Sahtiyancı Sokağı, Kepe-nekçi Numan Sokağı ve bir zamanlar var olan bir değirmene izafeten Harap Değirmen Sokağı bu bütünlükte yer alır. Kara-gümrük'ün güney kısmına geçildiğinde Keçeciler Meydanı, Keçeci Çeşmesi Sokağı ve Keçeci Piri Camii'nden oluşan bir mekânsal bütün görülür. Bu meslek dalı Osmanlı ordusunun stratejik bir ihtiyacım karşılamaktaydı. Buradan başka yerlerde de olduğu gibi İstanbul'un bu kesiminde, kontrol altında bir mıntıkada bu zanaatın yapıldığı anlaşılmaktadır.

Karagümrük, camileri ve tekkeleri itibariyle de önemli bir semtti. Bunların etrafında oluşan doku, mahallenin sakinleri arasında bürokrat ve ulemanın da bulunmasının nedenidir. Bu sayede semt, eski İstanbul kültürünün mayalandığı mihraklardan birini oluşturmuştur. Bu özelliği yakın zamanlara kadar gözlemek mümkündü.

Fetihten beri burada yoğun bir yerleştirme olduğu ve bazı devlet adamlarının burada cami ve çeşme gibi altyapısal tesisler kurarak bu yerleşmeyi teşvik ettiği de anlaşılmaktadır. II. Mehmed (Fatih) dönemi ihtisab ağalarından Muhtesib İskender'in yaptırdığı Kabakulak Mescidi de buradadır. Cami 1730'da yanmış ve 18. yy üslubunda tamir ettirilmiştir. Gene Fatih dönemi ulemasından Seyyid Mehmed Efen-di'nin merkadi (857/1453), eski İstanbul mahallelerinde çokça rastlanan açık türbelerden biri olup, eski Ali Paşa (Atik Ali) Caddesi ve Kabakulak Sokağı köşesinde-dir. Karagümrük, fetihten sonra yerleşme ve imar görmüş, bu imar 16. yy'da bütün Fatih mıntıkasında olduğu gibi devam etmiştir. Karagümrük çarşısının bir köşesinde yer alan Mesih Paşa Camii bir 16. yy e-seridir(1588). Kuşkusuz Karagümrük semtinin hemen yanı başında yer alan Nişan-ca'daki 992/1584 tarihli Sinan'a atfedilen Nişancı Mehmed Paşa ve Mesih Mehmed Paşa camileri, semtin bu dönemdeki itibarını gösteren yapılardır.

Karagümrük'ün, Osmanlı döneminde tarikatlar açısından da önemli bir merkez olduğu biliniyor. En önemli dergâh Niya-zî-i Mısrî Sokağı'ndaki, bugün restore edilen Celvetîye dergâhıdır (bak. Celvetîlik). Merkezi Üsküdar'da olan bu tarikatın suriçi İstanbul'daki en önemli merkezi bu semtteydi. İstanbul'un önemli bir dini zi-yaretgâhı da gene Karagümrük'tedir. En son haliyle 1851'de Abdülmecid'in (hd 1839-1861) yaptırdığı, Osmanlı rokoko tarzının en önde gelen örneklerinden Hırka-i Şerif Camii, Hz Muhammed'in Veysel Karanî'ye bıraktığı söylenen hırkasının muhafaza makamı olarak bugün de kalabalık bir ziyaretgâhdır. Çevrenin makbul bir yer olduğu, bugün de muhafaza edilebilen birkaç ahşap binadan bellidir. Bunlar son asır istanbul'unun ilginç ahşap konut örnekleridir.

Karagümrük Cumhuriyet dönemi edebiyatında Server Bedî'nin (Peyami Safa) Cumbadan Rumbaya adlı romanında çizdiği fakir mahalle tipleriyle toplumumuzun dikkatini çekmiştir. Ancak eski Karagümrük, bu romanın cumba Faslıyla pek uyum halinde değildi. Karagümrük ismi bir de son 40 yılın içinde parlayan ve sönen futbol takımıyla bütün Türkiye'de ünlenmiştir (bak. Karagümrük Spor Kulübü). Karagümrük semti değişen mimari dokusuna rağmen gerek halkı, gerekse gelenek kalıntılarıyla, eski İstanbul'un izlerini en çok barındıran semtlerindendir.

Bibi. istanbul Şehir Rehberi; A. Kuran, Sinan-The Grand Master ofthe Ottoman Architec-ture, ist., 1987; Öz, istanbul Camileri, I.

ILBER ORTAYLI