Ünden bugüN

KARİYE CAMÖ

466

467

KARİYE CAMÜ

den, her biri ceviz tanesi büyüklüğünde ve bir san, bir kırmızı renklerden oluşan 66'lık tespihi düşmez oldu. Galatasaray'ın maçlarında tribünün ortasında bir elini kaldırıp dakikalarca hareketsiz durarak verdiği selamlan, Galatasaray Lisesi karşısında da tekrarlardı. Bu renk hastalığı yüzünden ailesi dağıldı, arabasını sattı. Felç geçiren, kolu ve ayağı kesilen Kanncaez-mez Şevki yaşamını zorluklar içinde sürdürmektedir.

CEM ATABEYOGLU

KARİYECAMÜ

istanbul'un kiliseden çevrilen ibadet yerlerinden olan Kariye Camii, Edirne. Kapı-sı'nın kuzeyinde, Halic'e inen yamaçta bulunmaktadır.

Klıora (Hora) Manastırı'mn isa'ya sunulmuş olan kilisesi evvelce büyük bir kompleksin merkezini teşkil ediyordu. Manastırın adı olan Khora'nm anlamı hususunda değişik görüşler ileri sürülür. Bu terim sözlük anlamı olarak taşrayı ifade ediyordu. Manastır ile kilisesi, Constantinus Suru'na nazaran şehrin dışında olduğundan bu surette adlandırıldığı ileri sürülür. Bu görüş doğru olduğu takdirde, bu dini tesisin çok erken bir dönemde, şimdiki kara tarafı surları 4l3'te yapılmadan inşa edilmiş olması, gerekir. Ancak kilisenin içindeki Isa ve Meryem mozaiklerinde her ikisine de Khora sıfatının, adları ile birlikte yazılmış olması, terimin mistik bir anlamda kabul edildiğini gösterir. Böylece Isa, "insanın manevi âleminin kapsadığı en geniş kü-re"dir. Manastırın adının hiç değilse geç Bizans döneminde bu anlamda isa'nın bir sıfatı olarak kabul edildiğini gösterir.

Kilisenin 4. yy'da gerçekten var olup olmadığına dair kesin bir bilgi yoktur. Geç sayılabilecek bir dönemde 9. yy'm ilk yarısı içinde yazıldığı anlaşılan bir kaynak, manastırın Ayios Teodoros adında bir kişi tarafından 6. yy'da kurulduğunu haber verir. Teodoros (Theodoros) güya, imparator I. lustinianos'un eşi Teodora'nın dayısı olan bir komutandır. Sasanilere karşı başarılı bir savaştan sonra, dünyadan elini çekerek Antakya dolaylarında yaşamaya başlamışken, 536'da lustinianos bir dini toplantıya katılması için onu başkente davet etmiş ve burada kalan Teodoros, Karisios (Kharisios) Kapısı dolaylarında olan aynı addaki malikâneye yerleşmiştir. Bu kapı sonraki Edirne Kapısı olduğuna göre, eski komutan keşişin yaşadığı hücre ile küçük ibadet yeri aynı dolaylarda idi. Burada yapımına başlanan manastır,- 3 yıl sonra, daha bitirilemeden 6 Ekim 557 depreminde bütünüyle yıkılmıştır. İmparator, bunun üzerine manastırı eskisinden daha büyük ve daha muhteşem olarak inşa ettirmiştir. Manastırın üç şapelinden biri Meryem'e sunulmuş olup bir bazilika biçiminde idi ve zengin surette mozaiklerle bezenmişti. Yanında bir hamamı ile körler için bir sığınma evi de vardı. Teodoros, 6. yy'ın son yıllarında yaşı 90'ı geçmiş olarak ölmüştür. Bu bilginin içinde gerçek taraflar belki bulunmakla beraber, çok aşağı seviyede bir aileden olduğu bilinen (babası Hippod-

Kariye Camii

Nazım Timuroğlu, 1994

rom'da ayı oynatıcısı idi, kendisi de dansözdü) Teodora'nın ünlü bir başkomutan dayısı olabileceğine ihtimal verilemez. Zaten Sasanilere karşı savaşa katılmış Teodoros adında bir komutan da bilinmez. R. Ja-nin daha başka tarihi uyumsuzluklara işaret ederek bu efsanenin asılsız olduğunu belirtir. Ancak burada bir dini tesisin 6. yy'da varlığı kabul edilebilir. Bu konu üzerinde durulmasının sebebi, şehrin en ö-nemli Bizans eserlerinden olan Khora Manastırı Kilisesi'nin 6. yy yapısı olduğu yolunda yerleşmiş görüşün sağlam bir esasa dayanmadığına işaret etmektedir. Bu hususta dikkate değer bir nokta da, L lustinianos'un sınırları çok geniş olan ülkenin

Kariye Camii'nin içinden bir görünüm. Erdal Yazıcı

her tarafındaki yapılarını anlatan Proko-pios'un, bundan hiç bahsetmeyişidir.

Ancak 8. yy'da manastırın varlığı ke-sinleşir. 740'ta ölen Patrik Germanos ile 742'de V. Konstantinos'a karşı Artabasdos' un yanında bir ayaklanmaya karışan Bak-tangios'un idam edildikten sonra cesedi buraya gömülmüştür. Artabasdos ise eşi ve 9 çocuğu ile bu manastıra kapatılmıştı. tko-noklazma akımı sırasında ve bundan sonra da bazı olaylara sahne olan manastırın 200 yıl boyunca Bizans tarihinde artık adı geçmez.

Khora Manastın ve Kilisesi'nin yeniden canlanışı 11. yy'ın sonlannda, imparator L Aleksios Komnenos (hd 1081-1118) döneminde gerçekleşir. O sıralarda çok harap durumda olan bu dini tesis, Aleksios' un kayınvalidesi Maria Dukaina tarafından restore edilmiş, kilisesi de değişik bir mimaride yeniden yapılmıştır. Komnenos, sülalesinin daima tercih ettiği gibi, kilise "kurtarıcı" (soteros) Isa adına sunulmuştu. Fakat kısa süre sonra, Aleksios'un küçük oğlu Isaakios Komnenos bilinmeyen bir sebepten onarım gerektiren kiliseyi ya yeni baştan veya büyük ölçüde yeniden yaptırdıktan başka, kendisi için de burada, nar-teks kısmında muhteşem bir mezar yeri hazırlatmıştı. Fakat daha sonra Trakya'da Meriç kıyısında Ferecik'te Kosmosoteira Ma-nastın'm kurdurduğunda bu mezar yerinin aksamını oraya taşıttırmıştır. Fakat kilisenin narteks bölümünün sağ tarafindaki bu mezar yerinin duvarında, isa'yı tasvir eden büyük mozaik panonun dibinde Isaakios Komnenos'un mozaik ile işlenmiş portresi bugün hâlâ görülebilir.

Şehrin 1204-1261 arasındaki Latin işgali sırasında manastır ve kilisenin durumuna dair bir bilgi yoktur. Bizans devleti 1261' de ihya edildikten sonra, saray ileri gelenlerinden Teodoros Metohites manastır ve kiliseyi tamir ettirmiş (1316-1321), genişletmiş ve kilisenin içini mozaik ve fres-

Kariye

mozaiklerinden

Meryem'in son

uykusu (en

üstte, solda),

çocuk

Meryem'in

yüce rahip

Zaharias'a

takdimi (üstte,

solda),

Hz isa'nın

soyağacı,

Hz Isa ve dua

eden Meryem

(üstte, sağda)

ve Hz isa'ya

kilisenin bir

modelini

sunan

Teodoros

Metohites

(yanda)

Ara Güler (sol üst

ve yan), Tahsin

Aydoğmuş (en üst

sol), U. Akyıldız,

Chora, The Kariye

Museum, tst, 1992

(üst, sağ)