Universiteti tabiyattaniw

II – BAP. ÓSIMLIK KLETKA ENERGETIKASI HAQQINDA
2.1. Ósimlik biologiyalıq sistemalarindaǵi energiya derekleri
Biosferada barlıq tırı organizmlerdıń bar ekenlıgı ulıwma quyash energiyası menen uzkuksız tárızde támiynlenıwge tiykarlanǵan. Bıraq jaqtılıq energiyasın barlıq organizmler de tuwrıdan-tuwrı ózlestire almaydı. Jaqtılıq energiyasınıń bır bolımı tek xlorofilli jasıl Ósimlikler hám ayrim pigmentlı mikroorganizmler tárepinen jutıladı hám fotosintez protsesinde anorganikalıq zatlardan (H20 hám CO2) organikalıq zatlar tayarlanadı. Nátiyjede jaqtılıq energiyası ósımlıkler tárepınen organikalıq zatlar quramındaǵı tiykarǵı ximiyalıq energiya hám basqa bolımı adenozintrifosfat (ATF) formasında toplanadı:
jaqtılıq
nADF + nH3PO4 ---------→ nATF.
Energiyası

Tóplanģan uglevodlar, keyın ala lipidler (maylar), beloklar hám kletkanıń basqa komponentlerı sintezınıń barlıq keyıngı protsesın organikalıq birikpeler energiyası esabına fermentativ reaksiyalar tsiklinde ámelge asadı.

Ayrım organizmler - ayrım bakteriyalar bolsa organikalıq zatlardı tayarlawda ximiyalıq protses (xemosintez) de juzege kelgen energiyadan paydalanadı. Ulıwma anorganikalıq zattan organikaıq zatlardı tayarlaw qásiyetine iye bolģan organizmler avtotrof organizmler deb ataladı.
Energiyani organikalıq zatlardıń (uglevod, may, beloklar) oksidlanıwı esabina alatuģın organizmler geterotrof organizmler dep ataladı. Bul organizmlerde organikalıq zatlar CO2 hám H2O ǵa shekem oksidlanadı hám ajralǵan energiya esabina ATF hám makroergik baylanıslarǵa iye bolǵan basqa brikpeler sintezlenedı. Energiyanıń qalǵan bolımı bolsa ıssılıq formasında tarqaladı.
Xemosintez protseslerinde de qaytarılǵan anorganikalıq bırıkpelerdıń oksidlanıwı esabina belgili muǵdar energiya toplanadı, bıraq bul protseslerdıń biosfera energetikasına qosatuǵın ulesı kem.
Joqarıda kórsetılgen maǵlıwmatlar tiykarinda, yaǵnıy organizmlerdı energiya ózlestırıw qásiyetlerı boyinsha tomendegı gruppalarǵa bólip uyrenıw mumkın:
1. Avtotroflar - bularǵa jasıl Ósimlikler, ayrim pigmentlı mikroorganizmler hám xemosintetikler kiredı. Olar anorganikalıq zatlar: CO2, H2O hám quyash energiyasınan paydalanıp, fotosintez protsesinde, glyukoza sintezleydı. Keyin ala avtotroflar glyukoza energiyası esabına hár qiyli quramalı organikalıq zatlar payda etedı.
2. Geterotroflar - bularǵa parazitlıq qılıp jasawshi ayrim joqarı dárejelı ósımlıkler, zamarıqlar, kopshılık mikroorganizmler, barlıq haywanlar hám adam kıredı. Geterotroflar bolsa energiyanı avtotrof organizmlerde sintezlengen hár qiyli azıq zatlardan (uglevodlar, beloklar, maylar) aladı. Geterotrof organizmlerde organikalıq zatlar quramındaǵı energiya, tiykarınan, aerob dem alıw protsesınde ajralıp shıǵadı hám usı energetikalıq sikl H2O hám CO2 payda bolıwı menen oz juwmaǵına jetedı. Jasıl Ósimliklerde ozıne zarur energiyanı oz xloroplastlarında sintezlengen azıq zatların dem alıw sheńberınde sarıplaw jolı menen ajratıp aladı.
Solay etıp, ósımlık kletkalarında avtotrof hám geterotrof protsesler birgelikde keshedı. Xemosintez protsesinde bolsa, bakteriyalar anorganikalıq zatlardı oksidlap, ajralǵan energiya esabına, organikalıq zatlar sintezleydı.