Uot 339. 9: 330. 15: 338. 47 XƏZƏr höVZƏSİ regionunun

3.Xəzər: dəniz yoxsa göl

Xəzərlə bağlı mühüm cəhətlərdən biri onun dəniz və ya göl olması ilə bağlıdır. Bu məsələnin nəzəri və təcrübi reallıqlar baxımından dəyələndirilməsinə ehtiyac vardır. Yəni əvvəlcə dəniz və gölün xüsusi cəhətləri, onların mahiyyətinin kəsişən məqamları və fərqlilikləri bir araya gətirilib qiymətləndirilməlidir. Enskilopedik və elmi ədəbiyyatlarda dəniz və gölün mahiyyəti ilə bağlı ümumiləşən xüsusiyyətlər yetərincədir. Belə ki, bu sferada dəniz dünya okeanının bir hissəsi, struktur vahidi olaraq dəyərləndirilir.

Dənizin (ingiliscə - sea - dəniz) əsas xüsusiyyəti iri ölçülü su hövzəsi kimi okeanın ucqarlarında yerləşməsi və okeanla bir və ya bir neçə boğazla birləşmiş olmasıdır. Dənizlər qismən quru və qismən də sualtı relyef yüksəklikləri (astanalar) ilə ayrılırlar. Onlar başlıca olaraq hidroloji rejiminə görə okeanın açıq hissəsindən fərqlənir. Dənizlərin yaranışı bütün hallarda təbiidir və bir qayda olaraq onların suyu duzludur. Dənizlər həm də daxili, kənar, materiklərarası və adalararası kimi təsnifata da məruz qalırlar. Daxili dənizlər materikin quru hissəsinin üzərində yerləşir və bir qayda olaraq, onlar dünya okeanı ilə bir və ya bir neçə körfəz vasitəsi ilə birləşirlər. Kənar dənizlər daxili dənizlərdən materikin içərisində deyil, onun kənarında olması və okeanla birbaşa və ya adalarla birləşməsi xüsusiyyətinə görə fərqlənirlər. Materiklərarası dənizlər isə materiklər arasında yerləşir. Nəhəng adalar arasında qərar tutan dənizlər adalararası dənizlər adlandırılır. Dənizlər arasında materiklərlə bir başa sahili olmayan, okeana daxildə (Atlantik okeanda Sarqas dənizi) yerləşənlərə də rast gəlinir. Müvafiq ədəbiyyatlarda həm də dünya okeanından tam təcrid edilmiş nəhəng su hövzələrinin, təbii ki göllərin dəniz adlandırılması təcrübəsi də yer alır. Bu sırada ən nəhəng su hövzəsi kimi Xəzər dənizi göstərilir.

Göl (ingiliscə - lake - dəniz) materikin quru hissəsi üzərində yerləşən, tam quru sahillərə malik qapalı və həmçinin dənizlər və dünya okeanı ilə birbaşa əlaqəsi olmayan su hövzəsidir. Göllər geoloji baxımdan nisbətən yaxın keçmişdə, son bir neçə on min illər ərzində yaranmışlar. Bununla belə, təkrarolunmaz Baykal kimi bəzi göllərin yaşı milyon illərlə hesablanır. Göllərin suyu əsasən şirin olsa da, şor sulu olanları da az deyildir. Gölləri əsasən tektonik, vulkanik, süni, şirin və düzlu olması kimi əlamətlərinə görə fərqləndirirlər. Tektonik göllərin yaranışı tektonik plitələrin sınıqları ilə şərtlidir (Baykal gölü). Tektonik göllər sırasında reliktiv (qalıq) olanları da vardır. Belə göllərin hövzəsi əvvələr şor dəniz suyu ilə dolmuş, lakin atmosfer çöküntülərinin təsiri ilə şirin olmuşlar (Ladoqa gölü). Vulkanik göllər mahiyyətcə vulkan kraterin su ilə dolması ilə bağlıdır. Büzlaqların yaratdığı göllər də mövcuddur. Göllər duz yataqları sahələrində yer altında da olurlar. Onlar həmçinin axını olanlar və axını olmayanlara da təsnifatlandırılırlar. Axını olanlardan çaylar başlanğıc alır. Axını olmayanların suyunda həll olunmuş duzların miqdarı çox olur. Duzlu göllərdə bir qayda olaraq duzluluq 47%-ə qədər olur. Bundan başqa Su Elektrik Stansiyaları, meliorasiya, irriqasiya, içməli su anbarı və s. kimi süni yaradılmış göllər də vardır. Dünyanın ən böyük gölu Xəzər dənizidir. O, məhz böyük olduğu üçün dəniz adlanır. Onun sahəsi dünyadakı bütün göllərin ümumi sahəsinin 44%-nə bərabərdir [2, 7, 21. 23].

Xəzərə dəniz və ya göl münasibətlərinin də tarixi qədimdir. Xəzər haqqında üç min il öncə Zərdüştlüyün müqqədəs kitabı Avestada xatırlamalara rast gəlinir. Belə xatırlamalar həmçinin assuriyalıların gil kitabələrində (b.e.ə. VIII-VII) onun “Böyük Şərq Dənizi” kimi adlndırılması ilə də öz əksini tapmışdır [20. 23].
X
Şəkil 1: Hekateyin dünya xəritəsi