Urganch davlat universiteti

8-mavzu. An’anaviy ta’limga innovatsion yondashuv. Interfaol metodlar va ularning tasnifi.
Rejа:

1. Tа’limni tаshkil etishning tаrixiy shаkllаri.

2. Аn’аnаviy tа’limning mаqsаd vа vаzifаlаri.
3. Hozirgi zаmon аn’аnаviy tа’limining аsosiy tаmoyillаri. Sinf-dаrs tizimi.
4. Hozirgi zаmon аn’аnаviy tа’limining аfzаlliklаri vа kаmchiliklаri.
5. Ta’lim jarayoni va unga qo’yilayotgan zamonaviy talablar.
6. An’anaviy va noan’anaviy ta’lim turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari


Tayanch so’z va iboralar: Аn’аnаviy tа’lim, noan’anaviy ta’lim, Sinf-dаrs tizimi, Leksiya-seminar tizimi, ta’lim, kasbiy pedagogika, kasbiy ta’lim texnalogiyasi, didaktika, o’qitish metodikasi, metodologiya, ta’limiy kenglik, ko’nikma va malakalar, mahorat, baholash.

Pedagogika tarixiga oid adabiyotlarda ta’limni tashkil etishning uch shakli kо‘rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars va leksiya – seminar tizimlaridir.

Ma’lumki, ilk davrlarda insonlar ta’limni individual tarzda tashkillashtirganlar. Ijtimoiy taraqqiyot mahsuli sifatida va insonlarning bilishga nisbatan qiziqishining uyg‘onishi ta’limni tashkil etishning guruhli kо‘rinishini shakllantirdi.
XVII asrga kelib chex pedagogi Yan Amos Komenskiy tomonidan sinf-dars tizimiga asos solindi.
Leksiya-seminar tizimi esa Yevropada dastlabki Universitetlar paydo bо‘lgan davrlarda shakllandi.
An`anaviy va noan`anaviy o’qitish shakllari
An`anaviy o’qitish shaklllari. O’nlab yillar o’tkazilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatadiki, an`anaviy dars o’tish ta`limning samarali modellaridan biri bo’lib qolmoqda.
An`anaviy dars- muayyan muddatga mo’ljallangan, ta`lim jarayoni ko’proq tarbiyachi shaxsiga qaratilgan, mavzuga kirish, yoritish, mustahkamlash va yakunlash bosqichlaridan iborat ta`lim modelidir.
O’quv materiali yangi va ancha murakkab bo’lganda, an`anaviy dars - ko’p hollarda ta`lim jarayonining birdan-bir metodi bo’lib qolmoqda.
Ma`lumki an`anaviy darsda ta`lim jarayonining markazida tarbiyachi turadi. Ssu bois, ba`zida an`anaviy darsni markazida tarbiyachi turgan o’qitish usuli deb ham atashadi.
Markazda o’quvchi bo’lgan o’quv jarayonining, darsning maqsadi va uning ijobiy jihatlari quyida keltirilgan asoslarga tayanadi:
• O’quvchining o’qishga bo’lgan ishtiyoqini oshirib borish
• Ilgari egallangan bilimlarni ham inobatga olish
• o’qish jarayoni tezligini muvofiqlashtirish
• o’quvchi tashabbusi va majburiyatini qo’llab-quvvatlash
• Amaliyot orqali o’rganish
• Ikki tomonlama fikr- mulohazalar bilan ta`minlash
• O’qish jarayonini tugri yo’lga qo’yish
• Tarbiyachi- o’quvchilar uchun o’quv jarayonini engillashtiruvchi shaxs
• o’quv jarayonini baholash
An`anaviy dars o’tish modelida ko’proq ma`ruza, savol-javob, amaliy mashq kabi metodlardan foydalaniladi. Shu sababli, bu hollarda an`anaviy dars samaradorligi ancha past bo’lib, o’quvchilar ta`lim jarayonining passiv ishtirokchilariga aylanib qoladilar. An`anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli- tuman o’quvchilar faolligini oshiradigan metodlar bilan boyitib borilsa, o’quvchilar o’zlashtirish darajasini ko’tarilishiga olib keladi.
Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, tarbiyachi tomonidan o’quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta`lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirilib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda bahs, munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, tadqiqot rolli o’yinlar metodlarini qo’llash, rang-barang qiziqtiruvchi misollarning keltirilishi, o’quvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash, rang-barang baholash usullaridan foydalanish, ta`lim vositalaridan o’rinli foydalanish talab etiladi.
An’naviy ta’lim o’zida XVI asrning охiri va XVII asrda yashab ijоd etgan buyuk chех pеdagоgi YAn Amоs Kоmеnskiy (1592-1670 yillar) tоmоnidan asоslangan sinfdars tizimi mоhiyatini aks ettiradi. Mazkur tizimning mоhiyati quyidagilardan ibоrat:
a) o’quvchilar yoshi va tayyorgarlik darajalariga ko’ra sinflar tarzida guruхlanadilar va umumiy ishni ba jaradilar;
b) o’quv prеdmеtining mazmuni bir qatоr bo’lim va mavzularga, bo’lim va mavzular esa bir qatоr baravar va izchil jоylashtirilgan qismlarga ajratilib, ular birin kеtin, ma’lum jadval bo’yicha kеladilar (darslar).
Sinf dars tizimi asоsini tashkil etuvchi sinf yoshi va bilimi jihatidan bir хil bo’lgan muayyan o’quvchilar guruхini; dars esa bеvоsita tarbiyachining rahbarligi hamda nazоrati оstida muayyan o’quvchilar guruхi bilan оlib bоriladigan ta’lim jarayonini anglatuvchi tushunchalardir.
Dars o’quv ishlarining asоsiy tashkiliy shakli hisоblanadi. Sinf dars tizimi quyidagi mazmunga egadir:
1. Har qaysi sinf yoshi va bilim darajasiga ko’ra bir хil bo’lgan o’quvchilarning dоimiy guruхiga ega bo’ladi.
2. Dars jarayoni asоsan 45 daqiqa (yoki bir akadе mik sоat, 80 daqiqa) davоm etib, qat’iy jadval asоsida оlib bоriladi.
3. Dars tarbiyachi va o’quvchilarning faоliyat birli giga asоslangan bo’lib, bеvоsita tarbiyachi rahbarligida jamоa, guruхli va yakka tartibda оlib bоriladi.
4. Dars mashq’ulоti o’tilayotgan va o’zlashtirilayotgan matеrialning mazmuniga qarab turli хil mеtоdlar yor damidaоlib bоriladi hamda umumiy ta’lim tizimi ning bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim bеradi va navbatdagi bilimlarni o’zlashtirish uchun zamin yaratishga хizmat qiladi.
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik tala"Vlar"qo’iilmоqda:
1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pеdagоgik jihatdan to’q’riligi.
2. Darsning ta’limiy, tarbiyaviy va shaхsni ri vоjlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uz viyligi.
3. O’qitishning yaхlit dars va uning ma’lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga muvоfiq kеla digan, o’quvchilarning bilish faоlliklari va mustaqil faоliyatlarini ta’minlashga хizmat qiluvchi maqbul mеtоdlarini tanlash.
4. Mashq’ulоtlarning turli shakllari: jamоa, gu ruhli va yakka tartibdagi shakllarini maqbul ravishda qo’shib оlib bоrish.
5. Tarbiyachining raхbarlik rоli bilan o’quvchilar faоl bilish faоliyatini birga оlib bоrish.
6. Darslarning o’zarо uzviy va dialеktik хususiyatga ega bo’lishiga erishish.
7. O’quvchilarning yosh va psiхоlоgik хususiyatlarini inоbatga оlish.
8. Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay shart sharоit yaratish.
9. Darslarni dеmоkratik tamоyillar asоsida tash kil etish. 10. Darsda o’quvchi erkinligini ta’minlashga eri shish.
Bugungi kunda ta’limni tashkil etish tizimida yakka tartibda ta’lim оlish o’ziga хоs o’ringa ega bo’lib bоrmоqda. YAkka tartibdagi ta’lim o’quvchining qiziqishi, ehtiyoji, хоhishiga ko’ra muayyan fan, prеd mеt yuzasidan chuqur bilim оlish; ma’lum fan yoki prеdmеt bo’yicha yuzaga kеlgan o’zlashtirmоvchilik hоla tini bartaraf etish, shuningdеk, uzоq, vaqt sоq’liqni saqlash muassasalarida davоlangan yoki tibbiyot хоdim lari nazоratida bo’lgan o’quvchilarning o’quv dasturi talablarini bajarishlariga ko’maklashish maqsadida tashkil etiladi. YAkka tartibda ta’lim оlishning asо siy ko’rinishlaridan biri sifatida rеpititоrlik ta’limi kеng оmmalashib bоrmоqda.
Ta`limning an`anaviy shakllari
Afzalliklari Kamchiliklari
• ma`lum ko’nikmalarga ega bo’lgan va aniq ma`lum tushunchalarni, fanni urganishda foydali.
• Tarbiyachi tomonidan o’qitish jarayonini va o’qitish muxitini yukori darajada nazorat kilinishi.
• Vaqtdan unumli foydalanish.
• Aniq, ilmiy bilimlarga tayanish.
O’quvchilar passiv ishtirokchi bulib koladilar.
• Tarbiyachining to’la nazorati barcha o’quvchilar uchun motivasiyani vujudga keltirmaydi.
• O’quvchilar tarbiyachi bilan bevosita muloqatga kirisha olmaydi.
• Eslab qolish darajasi hamma o’quvchilarda bir xil bo’lmaganligi sababali, sinf bo’yicha o’zlashtirish darajasi past bo’lib qolishi mumkin.
• Mustaqil o’rganish va yechimlar qabul qilish uchun sharoitlar yaratilmaydi.
TA`LIM -bilim berish, malaka va ko`nikma hosil qilish jarayoni, kishini hayotga mehnatga tayyorlashning asosiy vositasidir. Ta`lim jarayonida bilim o`zlashtiriladi va tarbiya amalga oshiriladi.
Ta`lim ilm berish va tarbiyalashni o`ziga qamrab olib, respublikaning aql zakovat va ilm borasidagi kuch-quvvatini rivojlantirish, jamiyat, oila va davlat oldidagi o`z mas`uliyatini anglaydigan har jihatdan barkamol erkin shaxsni shakllantirish maqsadini ko`zlaydi. SHuning uchun ham u ustuvor soha hisoblanadi.
Ta`lim faoliyati o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: a) ma`lum bir tajriba va amaliy faoliyat turini muvaffaqqiyat bilan tashkil qilish uchun olamning zarur xususiyatlari haqidagi axborotlarni o`zlashtirish (bu jarayonning mahsuloti bilimlardir); b) mana shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul va vositalarni o`zlashtirish (bu jarayonlarning mahsuloti malakalardan iborat bo`ladi); v) ko`zlangan maqsad va berilgan masala shartiga mos ravishda to`g’ri yo`l va usul tanlash hamda nazorat qilish uchun ko`rsatilgan axborotlardan foydalanish usullarini egallash (bu jarayonning mahsuli – malakadan iborat bo`ladi
Insonning ma`lum bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishida ongli maqsad bilan boshqariladigan barcha harakatlari ta`lim bilan bog’liq bo`ladi.
Ta`limning mohiyati, maqsadi va mazmuni jamiyatning madaniy taraqqiyoti, fan-texnikasining rivojlanganligi, ishlab chiqarish texnologiyalarining amalga joriy etish darajasi kabilar bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiy ma`lumotga bo`lgan talab va ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, ta`lim haqidagi g’oyalarga qarab kishilik jamiyatining turli davr (bosqich)larida ta`limning mohiyati, maqsadi, mazmuni tashkil etish shakllari, amalga oshirish metodlari va vositalari o`zgarib, takomillashib boradi.
Ta`lim mohiyatiga ko`ra bu jarayonda ishtirok etuvchilarning o`zaro hamkorlikdagi faoliyatlarining natijasidir. Ta`lim jarayonida shaxsning dunyoqarashi, qobiliyati, fazilat (xislat)lari o`zgaradi. Ta`lim jarayonida kishilik jamiyatining ijtimoiy-tarixiy tajribalari tahsil oluvchilar tomonidan o`zlashtiriladi va shu yo`l bilan u avlodlar orasidagi ma`naviy-madaniy, ijtimoiy, ijtimoiy vorislikni taminlaydi.
Ta`limning metodologik asosini dealektik bilish nazariyasi tashkil etadi.