Ustad Hüseyn Ənsariyan

3. Təkəbbür

Qur`ani-kərimdən və mə`sumların buyuruqlarından aydın olur ki, varlıq aləmində həyata keçmiş ilk günah təkəbbür və qürurdur. Allah öz mələklərinə insana səcdə əmri verdiyi vaxt İblis və Şeytan adı ilə tanınmış Əzazil özünü böyük sayıb təkəbbür göstərdi və Allaha itaətdən boyun qaçırdı. O dedi: “Mən oddan yaranmışam, insan isə torpaqdan. Demək, mənim məqamım daha ucadır.” Bu e`tirazına görə Əzazil Allah dərgahından qovuldu.

Hər birimiz İblisin aqibətindən ibrət götürüb, təkəbbür və qürurdan çəkinməliyik. İnsanın yaraşığı təvazö və sadəlikdir. Təkəbbür və qürur düşüncə sahibi olan insana yaraşmır. Belə bir ruhiyyə şeytani ruhiyyədir.

Demə ki torpaqdan, ya oddanam mən,

Təkəbbür bir dərddir baxmaz nədənsən.¹
Həzrət Əli (ə) “Nəhcül-bəlağə”nin “Qasiə” xütbəsində təkəbbür və qüruru məzəmmət edərək buyurur: “Allahın İblislə rəftarından ibrət götürün. İblis altı min illik əməllərini və ibadətini bir saatlıq təkəbbürə görə əldən verdi. İblis uzun-uzadı ibadətlərindən sonra belə cəzalandırıldısa, kim bu günahdan yaxa qurtara bilər?! Xeyir, Allah bir günaha görə ki, mələyi behiştdən qovub, həmin günaha yol vermiş insanı behiştə göndərməz. Səma və yer əhlinə münasibətdə Allahın hökmü eynidir.”²

Həzrət Əli (ə) buyurur: “İnsanlarla təkəbbürlü davranıb lovğalanan insan zəlil olar.”³

Təkəbbürün ziddi təvazö və sadəlikdir. Təvazökarlıq Allah və bəndələr qarşısında insanın məqamını yüksəldir. Təvazökar insan sevilir. İslamın tərəqqi səbəblərindən biri də mə`sum rəhbərlərin və onların yaxınlarının təvazökarlığı olmuşdur. Əziz Peyğəmbər (s) özü də başqaları kimi ümumi işlərdə iştirak etmiş, şəxsən tər axıtmışdır. Məclisdə heç vaxt başqalarından yuxarıda əyləşməmişdir. Belə ki, məclisə yenicə daxil olan qərib tə`yin edə bilməzdi ki, məclisdəkilərdən hansı peyğəmbərdir.

4. Yersiz qəzəb

İnsan vücudundakı faydalı qüvvələrdən biri də qəzəbdir. İnsan qəzəb qüvvəsi sayəsində düşmən qarşısında müdafiə mövqeyi tutur. Bu xasiyyət Allahın ne`mətlərindən sayılır. Silahlı düşmənlə üzbəüz dayanmış insan mərhəmət göstərsə məğlub olar, düşmən onun malına və namusuna təcavüz edər.
Yırtıcı pələngə qarşı mərhəmət

İşdə zəiflərə sitəm, cinayət.¹
Demək, qəzəb qüvvəsi nəinki eyb deyil, hətta təkamülün başlanğıc nöqtəsidir. Amma ondan yerində istifadə edilməlidir. Məsələn, qaniçən və təcavüzkar düşmənə qarşı qəzəb müsbətdir, iman qardaşlarına qarşı qəzəb mənfidir. İnsan insanlıq həddini aşmayanlara münasibətdə mərhəmətli olmalı, onların nöqsanlarını bağışlamalıdır. Allah-taala Qur`ani-kərimdə Peyğəmbərin (s) yaxınlarını vəsf edərək buyurur: “Peyğəmbərlə olanlar düşmənlər qarşısında amansız, öz aralarında mehribandırlar.”²

Müsəlmanlar bir-birləri ilə mehriban olmalı, qəzəblərini düşmənə yönəltməlidirlər. Həm güzəşt, həm də qəzəb insan həyatında ehtiyac duyulan xasiyyətlərdir. Amma mühüm nöqtə budur ki, bu iki zidd qüvvədən necə istifadə olunmalıdır? İstənilən bir yönümdə ifrata varmaq zərərdir. Demək, fərd və cəmiyyətə münasibətdə həm qəzəb, həm də mərhəmətdən yerində istifadə olunmalıdır.

Dini rəhbərlərdən nəql olunmuş iki hikmətli buyuruğu nəzərdən keçirək:

a) Həzrət Əli (ə): “Kobudluq bir növ dəlilikdir. Çünki belə rəftar edən sonda peşiman olur. Əgər peşiman olmasa onun divanəliyi davamlıdır.”³

b) İmam Sadiq (ə): “Allah-taala qəzəbinə nəzarət edən insanın eyblərini örtər.”⁴

Aydın məsələdir ki, qəzəblənmiş insan xoşagəlməz hərəkətlərə yol verə bilər. Amma uyğun məqamlarda qəzəbin udulması pisliklərin büruzə verilməməsi ilə sonuclanır.

Güzəşt vasitəsi ilə qəzəbə nəzarət, başqalarının büdrəmələrinə göz yummaq mənfi qəzəbin tam əksinə olan bir xasiyyətdir. Bir gün imam Kazimin (ə) xidmətçilərindən biri tələskənliyə yol verib əlində tutduğu sinidəki xörəyi imamın üstünə dağıtdı. İmam xidmətçinin bu hərəkətinə görə narahat oldu. Xidmətçi zirəklik göstərib təqvalıların qəzəbini udması ilə bağlı ayəni oxudu. İmam (ə) buyurdu: “Mən qəzəbimi uddum.” Xidmətçi sözünə davam edib başqalarının büdrəmələrinin bağışlanması haqqındakı ayəni oxudu. İmam (ə) buyurdu: “Mən sənin xətana göz yumdum.” Xidmətçi ehsan edənlər haqqındakı ayəni oxudu. İmam (ə) xidmətçiyə müraciətlə buyurdu: “Səni azad etdim və filan bağı da sənə bağışladım.”¹

İmam Səccad haqqında da oxşar bir hadisə nəql olunmuşdur. Həmin rəvayətdə əlindəki suyu imamın üstünə dağıdan kənizdən danışılır.²

Əlbəttə ki, qəzəbə nəzarət etmək üçün müəyyən təkrarlara, çalışmalara ehtiyac var. İnsan belə bir xasiyyətə asanlıqla sahib ola bilmir. Böyük şair Mövlana deyir:
Nə vaxt qəzəb yeri, nə vaxt əfv yeri?

Yerini tanımaq mərdlər hünəri.³

5. Özününümayiş və riyakarlıq

İnsanın əməllərini dəyərdən salan bəlalardan biri onun özününümayiş etdirməsi və riyakarlığıdır. Riya dedikdə əməl zamanı başqa məqsəd güdmək nəzərdə tutulur. Bu çirkin xüsusiyyət insanın fərdi və ictimai əməllərinə mənfi tə`sir göstərir, onları dəyərdən salır. Bu sifətin ziddi ixlasdır. İxlas dedikdə saf və pak niyyət nəzərdə tutulur. Bə`zən insan ibadət edərkən Allahın razılığını yox, insanların rəğbətini qazanmaq barədə düşünür. Belə bir hərəkət riyakarlıqdır. Riyakar insan daim çalışır ki, öz zahirini bəzəsin; o daim çalışır ki, vücudunda olmayan bir xasiyyəti qiyafəsi ilə nümayiş etdirsin. Riyakar insan daxilən başqa olsa da, zahirdə özünü dindar və insanpərvər kimi göstərir.
Zahirin kafir goru tək bəzənmiş,

Daxilinə Allah qəzəbi enmiş.

Çöldə bəyənmirsən ol Bayazidi,

Oturtmusan içində şər Yəzidi.

Qəlbində olanlar fırıldaq, hiylə,

Allah üçün bir şey varınmı söylə?¹
Həqiqətən də, riyakar insanların zahiri kafirlərin qəbirləri tək zinətlidir. Amma həmin qəbirlərin içində Allah qəzəbindən başqa bir şey yoxdur.

Mə`sumların uyğun mövzudakı bə`zi buyuruqlarını nəzərdən keçirək:

a) İmam Əli (ə): “Əməlin paklığına və xalisliyinə diqqət onun özünü yerinə yetirməkdən çətindir.”²

b) İmam Sadiq (ə): “İstənilən bir riyakarlıq və özünü nümayiş Allaha qarşı şirkdir.”³

v) İmam Sadiq (ə): Peyğəmbərin (s) dilindən belə nəql edir: “Bəndənin əməlini mələklər yuxarı qaldırar. Mələk insanın yaxşı əməlinə görə sevinər. Amma bu əməl Allahın hüzuruna çatdırılan vaxt Allah buyurar: “Bu əməli cəhənnəm oduna atın. Çünki bəndəm onu mənim razılığım üçün yerinə yetirməyib.”¹

Riyakar insan əslində şirkə düçar olmuşdur və çoxlarına pərəstiş edir. O öz əməllərini zahirən bəzəməklə ətrafdakıları aldadır ki, onlardan bir şey qoparsın. O Allahdan qeyrilərinin mükafat vermək gücündə olduğunu düşünür. Bu səbəbdən də mə`sumlar vurğulayır ki, Allah bu qəbil insanları nəzərdə tutduqları şəxslərin yanına göndərər və “mükafatınızı onlardan alın” söyləyər.

Ey əzizlər, ey Allaha doğru hərəkət aşiqləri! Riyakarlıq bu yolda bitmiş tikan, maneədir. İnsan öz əməllərində ixlaslı olmaq üçün şeytani nəfs istəkləri ilə ciddi mübarizə aparmalıdır. Xalis niyyət sözlə başa çatmır. Bir çox natiqlər ixlasdan dəm vurur, amma onların əməllərində söylədiklərinin zərrəcə təsdiqi tapılmır. Onlar öz zahirlərini o qədər bəzəyirlər ki, belə bir dəhşətli xəstəliyə düçar olduqları insanın ağlına da gəlmir.

Xalis niyyət və əməllərdə Allahın razılığının izlənilməsi hikmət və elmi insanın qəlbindən dilinə rəvan edir. Amma riyakarlıq və özünü nümayiş əməlləri puça çıxarır, riyakar fərdi insanların nəzərində alçaldır.