ÜSTÜn yetenekli Çocuklar biLDİRİler kitabi
Yüklə 2,17 Mb.
|
ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR BİLDİRİLER KİTABI Hazırlayanlar Prof. Dr. Adnan Kulaksızoğlu Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Mustafa Ruhi Şirin
YAYINLARI Çocuk Vakfı Yayınları : 64 I. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi Yayın Dizisi : 2 Kapak Tasarımı: Cevdet Karal, Ender Çılgın Tasarım: Ali Çiftçi Tashih: Cemil Çiftçi Baskı-cilt: ERKAM Matbaası Baskı tarihi: 6 Eylül 2004 Birinci baskı: 1250 adet ISBN 975-552-060-0
Çocuk Vakfı Yayınları Zafer Sokak No: 17 34371 - Nişantaşı-İstanbul Telefon: 0212 240 23 83 - 240 41 96 Belgegeçer: 0212 230 01 25 www.cocukvakfi.org.tr elektronik posta: cocukvakfi@hotmail.com ustunyetenek@cocukvakfi.org.tr
BİLDİRİLER KİTABI Hazırlayanlar Prof. Dr. Adnan Kulaksızoğlu Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Mustafa Ruhi Şirin İstanbul, 2004
Öğrenme ile gelişme-olgunlaşma birbirine bağlı ikili bir süreçtir. İnsanlığın geçmişten günümüze gerçekleştirdiği ilerleme öğrenmelerinin sonucudur. Nesiller boyu kazanılan bilgiler yeni bileşimlerin oluşmasına yol açmıştır. Sonraki kuşaklar da her öğrenmelerinde yeni farkındalıklar kazandılar. Çağların getirdiği bilgileri yeniden yorumlayan, teknolojide ve sanatta çığır açan bilim ve düşünce adamları üstün kavrama gücü ile öne çıkan önderlerdir. Olağan üstü beyin gücüne, çalışma ve başarma arzusuna sahip üstün yetenekli bireylerin itici gücü sayesinde uygarlık bugünkü konumuna ulaşmıştır. İnsanlığın gelişmesinde en önemli role sahip bu üstün yetenekli insanlar bulundukları ülkelerin ekonomik, siyasi, askeri ve teknolojik gelişmelerinin itici gücüdür. Özel ve resmi kuruluşların üst düzey yöneticileri, ülkelerin siyasi ve ekonomik karar alma noktalarına kadar yükselenler, teknolojik gelişmelerinde esas görevi üstlenen araştırma-geliştirme birimlerindeki çalışanlar, icatlar yapan ve yeniliklere imza atanlar çoğunlukla üstün yeteneklidir. Toplumdaki dağılımları belirlenmeli, özenle ele alınmalı, yetiştirilmeli ve uygun iş alanlarına yerleştirilmelerine rehberlik edilmelidir. Eğitim eşitliği farklı olanların farklılıklarını dikkate alan ve onlara ilgi ve yetenekleri doğrultusunda eğitim verilmesini savunan bir anlayıştır. Bu nedenle üstünler için özel eğitim, eğitimde eşitlik ilkesine uygundur. Sahip oldukları stratejik ve ekonomik önem nedeni ile üstün yeteneklilerin özel eğitiminin bir milli eğitim politikası olarak benimsenmesi ülke aydınlarının önünde duran bir görevdir. I. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi bu alandaki bilgi birikimini arttırmak, ilgilileri bir araya getirerek sorunlara dikkat çekmek, üstün yeteneklilerin ülke düzeyinde belirlenip, seviyelerine uygun eğitilmeleri için gerekli uyanışı sağlamak amacı ile düzenlendi. Kongrede sözlü sunumu kabul edilen 50 bildiriden, öngörülen tarihe kadar basım kurallarına uygun olarak gönderilen ve bilim değerlendirme kurulunun onayından geçmiş 34 bildiri bu kitapta yer almaktadır. Kongre süresince yakın ilgisini gördüğümüz Milli Eğitim Bakanlığı’na, kongrenin gerçekleştirilmesinde toplumsal sorumluluk bilinci ile hareket ederek gerekli mali desteği sağlayan Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’ne (TOBB), kongrenin gerçekleşmesi için baştan sona son derece özverili çalışan, kongre için önemli görev ve sorumluluklar üstlenen Çocuk Vakfı’na, Bilim ve Değerlendirme Kurulu ile Düzenleme Kurulu üyelerine ve kongreye emeği geçen öğrencilerime teşekkürlerimi arz ederim. Prof. Dr. Adnan Kulaksızoğlu I.Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi Başkanı 31 Ağustos 2004, Bostancı İçindekiler BİRİNCİ BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN EĞİTİM TARİHİ Osmanlı Devleti’nde Yüksek Bürokrasi İçin Üstün Yeteneklerin Tespiti ve Sarayda
Bir Türk Eğitim Geleneği Olarak Enderun’un Yeniden İnşası / Ahmet Emre Bilgili 31 İKİNCİ BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN EĞİTİMİ Üstün Yetenekli Çocukların Eğitimi ve Satranç / Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili,
1953-1993 Yılları Arasında Üstün Zekâlı Çocuklar Konusunda Alınan Kararlar, Çalışmalar ve Uygulamalar / Prof. Dr. Doğan Çağlar 61 Bilim Sanat Merkezleri’nin Kuruluşu ve İşleyişinde Yapılması Gereken Düzenlemeler / Prof. Dr. Necate Baykoç Dönmez 69 Okul Öncesi Çağdaki Üstün Yetenekli Çocukların Eğitimi /
Üstün Zekâlıların Eğitimi Projesi / Prof. Dr. Ümit Davaslıgil, Araş. Gör. Marilena Zeana 85 Üstün ve Özel Yetenekli Öğrencilere Yönelik Bir Okul Modeli: TEVİTÖL /
Zekâ Düzeyinin “İletişim Becerileri Eğitim Programı”ndan Yararlanma Düzeyine Etkisi / Dr. Hatice Ergin 107 Bireysel Dosyalama Tekniği (Potfolio) ve Üstün Yeteneklilerin Eğitimi / Dr. Murat Gökdere 121 Üstün Yetenekli Çocukların Karakter Özellikleri ve Değerler Eğitimi / Prof. Dr. Hayati Hökelekli, Dr. Turgay Gündüz 131 Üstün Yetenekli Öğrencilerin Eğitimi İçin Temel Prensipler ve Kullanılan Teknikler / Zeynep Zennur Işık-Ercan 145 Erken Çocukluk Eğitiminde Üstün Yetenekli Çocuklara “Kimlikli Bebekler”
Üstün Yetenekli Çocuklar ve Müzik Eğitimi / Yard. Doç. Dr. Tülin Malkoç 169 Üstün Yetenekli Çocukların Eğitiminde Öğretmenin Rolü / Prof. Dr. Nilgün Metin,
Kaynaştırma Ortamında Üstün Zekalı Çocuğa Uygulanan Zenginleştirme Programı Hakkında Örnek Olay İncelemesi ve Programın Etkililiğine İlişkin Bir Araştırma / Derya Tekbaş, Ayşegül Ataman 187 Türkiye’nin Merkezi (Eksen) Bir Güç Olmasında Üstün Yeteneklilerin Eğitimi Üzerine
ÜSTÜN YETENEKLİLERİN ÖZELLİKLERİ, YETENEKLERİ VE SORUNLARI Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocukların (GLD) Değerlendirilmesinde Yeni Bir Bilişsel Yaklaşım: PASS Teorisi / Dr. Tamer Ergin 215 Atom Modelleri ve Yapısı Konusunda Çoklu Zeka Kuramına Uygun Etkinlik Geliştirme Çalışması / Arş.Gör. Zeynep Bak, Dr. Murat Gökdere 229 Okul Öncesi Eğitim Kurumuna Devam Eden Beş-Altı Yaş Grubunda ve
Yüksek Matematik Yeteneğinin Erken Kestirimi / Prof. Dr. Ümit Davaslıgil 263 Fen ve Genel Lise 10. Sınıf Öğrencilerinin Mesleki Olgunluk Düzeyi Bakımından Karşılaştırılması / Prof. Dr. Adnan Kulaksızoğlu, Mustafa Otrar 285 Üstün Yetenekli Çocuklarda Mükemmeliyetçilik, Sınav Kaygısı, Benlik Saygısı, Kontrol Odağı, Öz-Yeterlik ve Problem Çözme Becerileri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi / Özlem Mısırlı Taşdemir, Prof. Dr. Yaşar Özbay 301 Farklı Lise Türlerinde Öğrenim Görmekte Olan Öğrencilerin, Farklı ve Genel
İki Kere Farklı: Üstün Yetenekli Olan Çocuklarda Özel Öğrenme Güçlüğü Sorunları / Doç. Dr. Oya Güngörmüş Özkardeş 333 Üstün Yeteneklilerin Belirlenmesinde Yardımcı Yeni Bir Yaklaşım : Dabrowski’nin Aşırı Duyarlılık Alanları / Dr. Buket Yakmacı Güzel 349 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN AİLELERİ Üstün Yetenekli Olan ve Olmayan Ergenlerin Algıladıkları Anne Baba Tutumları İle
Üstün Yetenekli Çocukların Ailelerinin Duygusal Zeka Düzeylerinin Çeşitli Değişkenlere Göre İncelenmesi / Yrd. Doç. Dr. Müge Yılmaz, Reh. Öğr. Gülhan Yılan 379 BEŞİNCİBÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERE REHBERLİK Bebeklik ve Okul Öncesi Dönemde Üstün Yetenekli Çocukların ve Ailelerinin Yönlendirilmesi / Prof. Dr. Necate Baykoç Dönmez, Araş. Gör. Z. Şebnem Kurt 393 Üstün Yetenekli Öğrencilerin İhtiyaçlarını Karşılamaya Yönelik Gerçeklik Terapisi Temelli Okul Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Modeli / Dr. Mehmet Palancı 401 Üstün Yetenekli Ergenlerle Psikolojik Danışmanlık : Bir Çalışma Yöntemi Önerisi /
YARATICILIK Yaratıcılık ve (De/Hb) Kişilik Özellikleri Koşutluğunun Üstün Yetenekli Çocukların Teşhisi ve Gelişiminde Değerlendirilmesi / Arş. Gör. Mehtap Kodaman 429 Çocukların Yaratıcı Fikir Geliştirmelerinde Beyin Fırtınasının Etkisi / Araş. Gör. Aysun Öztuna, Prof. Dr. Ayla Gürdal 441 Çoklu Üstün Yeteneklilerde Duygusal, Sosyal, Ahlaki Gelişim ve Yaratıcılık : Bir Vak’a Çalışması / Öğr. Gör. Dr. Nalan Yılmaz 457 I. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi 23 - 25 Eylül 2004, İSTANBUL KONGRENİN AMACI Ülkemizdeki üstün yetenekli çocuk ve gençlerin eğitimini gündeme getirmek, çalışan bilim insanlarını buluşturmak, çalışmalarını özendirmek, Türkiye’nin bu alanla ilgili birikimini ve durum tespitini yaparak toplumsal aklı harekete geçirmek ve bu tür bir eğitimi ülke ölçekli sosyal siyasetin bir parçası haline getirmeye yöneliktir. KONGRE ÇAĞRISI Üstün Yetenekliler uygarlığın ve teknolojik gelişmenin bugünkü seviyeye gelmesinde, bilimin ilerlemesinde ve gelişmesinde birinci derecede katkısı olan bireylerdir. Üstün Yetenekliler yeni bilgiler üreten, insanlığın bilgi birikimini sonraki kuşaklara taşıyan ve bunları uygulayan gelişmiş beyinlerdir. Bu nedenle üstün yetenekli çocuklar özenle eğitilmesi gereken bir ayrıcalıklı gurubu oluşturmaktadır. Üstün yeteneklilerin tesbit edilmesi ve özel olarak eğitilerek yetiştirilmesi, üstün beyin gücü potansiyelini en iyi biçimde değerlendirerek üstün yeteneklilere kendini gerçekleştirme fırsatları sunulması ülkemiz milli eğitiminin temel görevlerindendir. Üstün beyin gücüne sahip çocuklarını özel olarak yetiştiren ülkeler aynı zamanda gelişmişlikte ön sırada olan ülkelerdir. Türkiye’de üstün ve özel yeteneklilere yönelik çalışmalar bu alanın bütün öznelerine yönelik olmaktan uzaktır. Son 50 yıl boyunca sürdürülen çalışmalar üstün yeteneklilere bütüncül bakışa ulaşamamıştır ve yasal dayanaktan yoksundur. Uygulama oranı düşük olduğu gibi eğitim felsefesi açısından programlar yetersizdir. Üstün yetenekli potansiyele uygulanan eğitimden henüz eşit biçimde yararlanma olanağı yoktur. Türkiye’nin en temel eksikliği; bilgi üretememesi, kendine özgü yaklaşımı bu alanda eğitim ve öğretime yansıtamamış olmasıdır. Daha gerçekçi bir yaklaşımla ifade etmek gerekirse; Türkiye, üstün yeteneklilerle ilgili sorunu tartışarak eskitmekte ve sorunun üzerini suskunluk sarmalı ile örtmeyi sürdürmektedir. Türkiye, üstün yeteneklilerin eğitimini gerçekleştirecek atılım gücüne ulaşarak bilgi üretimine başlaması, yöntem sorununu aşması ve ülke ölçekli politika kriterlerinin belirlenmesi için somut adımları atmaya yönelmelidir.
Türkiye’de ilk kez üstün yetenekli çocuklar kongresi düzenlenecektir. Kongre, 23-25 Eylül 2004 tarihleri arasında İstanbul’da Millî Eğitim Bakanlığı, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi ve Çocuk Vakfı işbirliğinde gerçekleşecektir. Ulusal düzeyde gerçekleşmesi plânlanan kongrede bütün boyutları ile üstün yetenekli çocukların sorunları değerlendirilecektir. Kongrede ayrıca üstün yetenekli çocuklar buluşacak ve sorunlarını tartışacaklardır. Ülkemizdeki üstün yetenekli çocuk ve gençlerin eğitiminin gündeme getirilmesi amaçlanan kongre ile Türkiye’nin birikimi dikkate alınarak bu alanda somut adımların atılması hedeflenmektedir. ÖNERİLEN ÇALIŞMA KONULARI 1. Üstün yeteneklilerin eğitimine yönelik çağdaş uygulamalar 2. Eğitim Felsefesi açısından üstün yeteneklilerin eğitimi 3. Beynin yapısı ve işleyişi açısından üstün yeteneklilerin incelenmesi 4. Üstün yetenekli ve yaratıcı çocukların eğitiminde güzel sanatların rolü 5. Liderlik ve üstün yeteneklilik 6. Üstün yetenek ve yaratıcılık 7. Farklı kültürlerde üstün yeteneklilerin eğitimi 8. Beyin göçü ve üstün yeteneklilerin eğitimi 9. Özel eğitimde üstün yeteneklilerin eğitimi 10. Üstün yetenekli portreler 11. Zekâ oyunları ve üstün yeteneklilik 12. Üstün yeteneklilerin eğitim yönetimi sorunu 13. İnsan hakları ve hukuk açısından üstün yeteneklilik 14. Fen, Sosyal Bilimler, Anadolu, Yabancı Dil Ağırlıklı Lise ve Güzel Sanatları Lisesi uygulamaları ve üstün yeteneklilik eğitimi 15. Üstün yeteneklilerin eğitiminde yöntem sorunları 16. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ve üstün yeteneklilerin hakları 17. Değerler eğitimi ve üstün yeteneklilik 18. Üstün yeteneklilerin matematik ve fen eğitimi 19. Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Döneminde Üstün Yeteneklilerin Eğitimi 20. Yukarıdaki başlıkların dışında kalan üstün yeteneklilik ve yaratıcılıkla ilgili diğer konular
Milli Eğitim Bakanlığı, Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü Çocuk Vakfı Üstün Yetenekliler Araştırma, Eğitim ve Uygulama Merkezi Tarih : 23-25 Eylül 2004 Kongre Yeri : Vali Erol Çakır Öğretmenevi, İstanbul Kongreyi Düzenleyen Kurum Yetkilileri : Prof. Dr. Necat Birinci, Milli Eğitim Bakanlığı Müsteşarı Prof. Dr. Sema S. Ergezen, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Dekanı Mustafa Ruhi Şirin, Çocuk Vakfı Başkanı Kongre Başkanı : Prof. Dr. Adnan Kulaksızoğlu Kongre Sekreteri : Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Kongre Sözcüsü : Mustafa Ruhi Şirin Bilim ve Değerlendirme Kurulu: Prof.Dr. Adnan Kulaksızoğlu, Ahmet Akçakaya, Doç.Dr. Ahmet Emre Bilgili, Ali Haydar Sıldıroğlu, Doç.Dr. Aydın Gülan, Prof.Dr. Ayla Ersoy, Prof.Dr. Ayla Gürdal, Prof.Dr. Ayla Oktay, Prof.Dr. Ayşegül Ataman, Prof.Dr. Bahaeddin Yediyıldız, Prof.Dr. Betül Aydın, Prof.Dr. Bülent Zülfikar, Prof.Dr. Cemalettin Göbelez, Prof.Dr. Doğan Çağlar, Doç.Dr. Esra Aslan, Prof.Dr. Füsun Akarsu, Prof.Dr. Halis Ayhan, Prof.Dr. Hayati Hökelekli, Doç.Dr. İrfan Erdoğan, İsmail Toksöz, Prof.Dr. Haluk Yavuzer, Prof.Dr. Kenan Gürsoy, Prof.Dr. Korkut Tuna, Metin Uzun, Mustafa Ruhi Şirin, Münevver Mertoğlu, Prof.Dr. Necate Baykoç Dönmez, Prof.Dr. Necmettin Tozlu, Ömer Balıbey, Prof.Dr. Sema Ergezen, Sertaç Dalkıran, Prof.Dr. Süleyman Çetin Özoğlu, Prof.Dr. Teoman Duralı, Prof.Dr. Ülker Akkutay, Prof.Dr. Ümit Davaslıgil, Prof.Dr. Yüksel Özden, Prof.Dr. Ziya Selçuk. Kongre Yürütme Kurulu: Prof.Dr. Adnan Kulaksızoğlu Doç.Dr. Ahmet Emre Bilgili Ali Haydar Sıldıroğlu Mustafa Ruhi Şirin
Aydan Aydın, Ayşin Satan, Doç.Dr. Esra Aslan, Dr. Halil Ekşi, Metin Uzun, Mustafa Otrar, Dr. Müge Yukay, Yrd. Doç.Dr. Nur Akçin, Yrd.Doç.Dr. Oktay Duman (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Temsilcisi), Oktay Sarı, Pınar Sökücü, Tuna Şahsuvaroğlu, Ülkü Beşkardeş. Katılım Koşulları: Kongreye bildirili ve bildirisiz gelinebilir. Bildirisi kabul edilmiş veya bildirisiz katılımcılardan 50 milyon TL katılım ücreti alınacaktır. Bu ücrete öğle ve akşam yemekleri, ara ikramlar, kongre dökümanları ve kongre kitabı dahildir. Konaklama ücreti katılımcılar tarafından ödenecektir. Konaklama için kongrenin yapılacağı yere yakınlığından dolayı Vali Erol Çakır Öğretmenevi’nde indirimli yer ayırtılacaktır. 1. Kongre katılım ücreti, Çocuk Vakfı’nın Vakıflar Bankası Osmanbey Şubesindeki 2020396 nolu hesaba yatırılacaktır. 2. Kongreye bildirili olarak katılmak isteyenler bildiri özetlerini 500 kelimeyi aşmayacak biçimde Times New Roman karakterinde 12 punto ile hazırlayacaklardır. Araştırmaya dayalı bildiri özetlerinde, Giriş, Yöntem, Bulgular ve Tartışma bölümlerine yer verilmelidir. Araştırmaya dayalı olmayan bildiri özetleri de gönderilebilir. 3. Başvurular Kongre Bilim Kurulu tarafından değerlendirildikten sonra 15 Mayıs 2004 tarihine kadar katılımcılara bildirilecektir. Kongre Takvimi: Bildiri özetleri son kabul tarihi : 30 Nisan 2004 Bildiri özetleri geri bildirim tarihi : 30 Mayıs 2004 Bildiri metni son kabul tarihi : 01 Ağustos 2004 Kongre Tarihi : 23-25 Eylül 2004 İletişim: Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü Başkanlığı Kuyubaşı Kampüsü Göztepe-İstanbul Telefon : 0216 336 74 12/134 Belgegeçer : 0216 338 80 60 www.marmara.edu.tr/ustunyetenek e-posta : ustunyetenek@marmara.edu.tr
Zafer Sokak No:17 34371 Nişantaşı-İstanbul Telefon : 0212 240 23 83–240 41 96 Belgegeçer : 0212 230 01 25 www.cocukvakfi.org.tr e-posta: ustunyetenek@cocukvakfi.org.tr MEB Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma
MEB Kampüsü A Blok 06500 Beşevler-Ankara Telefon : 0312 212 76 14-15 Belgegeçer : 0312 213 13 56 www.meb.gov.tr – e-posta:orgm@meb.gov.tr Birinci Bölüm ÜSTÜN YETENEKLİLERİN
Osmanlı Devleti’nde Yüksek Bürokrasi İçin Üstün Yeteneklilerin Tespiti ve Sarayda Özel Eğitim Süreci Bülent ARI* ÖZET
Osmanlı, Enderun sistemi ile aristokratik yapıyı ve kan bağını değil; ehliyet, liyakat ve sadakati esas alan bir mekanizma inşa etmişti. Enderun’a alınan üstün yetenekli çocuklar, halktan soyutlanarak terfi sistemini esas alan bir eğitime tabi tutulurlar ve eğitimlerini müteakip öncelikle taşrada görevlendirilirdi. Belirli bir deneyim sürecinden sonra da gerekli görülenler merkeze alınır ve böylece Osmanlı idari sistemini teşkil eden elit yöneticiler ortaya çıkardı. Bu çalışma Enderun ile ilgili birincil kaynaklar esas alınarak bu sürecin işleyişini anlamamıza yardımcı olmak amacındadır. Bütün zaaflarına ve çeşitli yan etkilerine rağmen Osmanlı idari sisteminin, başarısını mükafat ve mücazat çerçevesinde, tayin ve terfi sistemine borçlu olduğunu söyleyebiliriz. Bu da aristokratik yapıyı ve kan bağını değil, ehliyet, liyakat ve sadakati esas alan bir mekanizma ile yürütülmekteydi. XVI. asrın sonuna kadar süren Klasik Dönem1 boyunca idari kadrolar büyük ölçüde kul aslından, yani devşirmelikten yetişen kimselerce işgal edilmiştir.2 Kul aslından olan üst düzey yöneticilerin bilhassa Fatih’ten itibaren hakim olmasının kendi dönemi için bazı gerekçeli sebepleri vardır. İstanbul’un fethinden sonra Doğu Roma İmparatorluğu’nu tevarüs eden Fatih, bütün yetkilerin padişahın şahsında toplandığı ve bunun asla paylaşılamadığı merkezi bir idare kurmuştu.3 Bu idari sistem içinde kul aslından olanlar ağırlık kazanmaya başladı. Akrabalığın, hemşehriliğin, milliyetin hiçbir öneminin olmadığı bu yeni sistemde tek bir kriter vardı: Başarılı olmak. Başarısızlığa ne padişahın, ne de sistemin tahammülü ve asla müsaadesi yoktu. Mutlak ve sürekli başarıyı sağlamak için de idari kadrolara dahil olmanın daha başlangıcında tüm hassas tedbirler alınıyordu. Belli bir bölgenin idare üzerinde ilerde bir baskı grubu oluşturmasını önlemek için farklı bölgelerden devşirilen oğlanlar İstanbul’a getirilip Yeniçeri Ağası’na teslim edilirdi. Böyle bir sistemde üstün yetenekli gençlerin temayüz edebileceği sadece iki yol vardı: Her ikisi de askeri sınıftan sayılan İlmiyye ve Seyfiyye’ye intisab etmek. İlmiye sınıfının en üst basamaklarına tırmanmanın yolu taşradan çok İstanbul’daki medreselerden icazet almaktı. Bunlar kabiliyetlerine göre ilerde ya büyük bir müderris, ya da büyük şehirlerde Mevleviyyet adı verilen payeli kadılıklara yükselirlerdi.4 Bu tebliğde İlmiyye’deki üstün yeteneklerin seçilme ve eğitimlerini hariç tutarak, sadece elit yönetici olacakların saraya ne şekilde alındığı ve nasıl yetiştirildikleri üzerinde duracağız.5
Klasik dönem boyunca, yani 1600’lere kadar sarayda yetiştirilecek ve üst düzey idari makamları işgal edecek kadroların kaynağı büyük oranda devşirme idi. Bu nedenle Osmanlı hükümeti Devşirme sistemini büyük bir ciddiyetle takip etmekteydi. İlerde Yeniçeri olacak oğlanlar çeşitli bölgelerden devşirilirken anası babası belli ve mümkünse asil ailelerin bir oğlu alınıp, toplanıp İstanbul’a getirilirdi. Bu işin hakkıyla yerine getirilmesi için öncelikle tecrübeli, dürüst ve mütedeyyin kişiler seçilip devşirme toplamak üzere yayabaşı tayin edilirdi.6 Yayabaşı, gittiği köylerde bütün reayayı çocuklarıyla birlikte toplayıp, sadece birden fazla çocuğu olanların çocuklarından 15-20 yaş arasındaki bir çocuğunu alırdı.7 Çocukları seçerken de dikkate alacağı hususlar Yeniçeri kanunnamesinde açıkça ifade olunmuştur: Kâfir evladını cem eylemek lazım geldikde ekâbir oğlunu alalar ve papas oğlunu ve kâfir arasında aslı eyü olan kâfirin oğlunu alalar ve iki oğlu olanın birin alalar ikisin bir uğurdan almayalar ve oğulları olanın dahi güzelce olanın alalar ve babası ve anası ölüb yetim kalan oğlanı almayalar, zira gözü aç ve bî-edeb olur ve sığırtmaç ve çoban tâifesinün oğlunu almayalar, zira dağlarda büyümüşlerdir, bî-edeblerdir.8 Kolay zapdedilmeleri için Devşirme oğlanların sayısı yüzü bulunca ana baba adları ve eşkalleriyle iki nüsha olarak deftere kaydedip, hemen güvenilir biriyle ve defterlerden birinin suretiyle İstanbul’a Yeniçeri Ağasına gönderilirlerdi. Sonradan ekleme ve değiştirme olmaması için oğlanlar İstanbul’a ulaştığında, iki defter birbiriyle karşılaştırılırdı. Bazıları oğlunu vermemekte direnirken, bazı aileler çocuğunun istikbali için yayabaşına gönüllü olarak teslim etmeye çabalarlardı. Tabii bu durumda oğlanları birbiriyle değiştirmek için çeşitli yolsuzluk ve usulsüzlükler devreye girerdi. Oğlunun kayıp olduğunu iddia ederek ve papaza rüşvet vererek kilise kayıtlarından isminin sildirilmesi bunlardan biriydi.9 Bir diğeri de yayabaşına para vererek oğlunu kurtarmak veya aralarında para toplayarak köylerine uğramasını engellemek: Rumili’nde bir zulm dahi budur ki, Rumili’ne acemi oğlan devşürmeğe bir salih ihtiyar yayabaşı gönderilmez, ekabir dileğiyle bir rüşvet-hor taze yiğit yayabaşı gönderilir. Reaya oğlun halas eylemek içün çift öküzün ve bağın ve tarlasın bi’l-külliye satub bu yayabaşına verür, oğlunu kurtarur. Dahi ol kafirün oturacak ve duracak yeri kalmaz, oğlu ve kızı ile başın alub gider. … Zira kafirün oğlun almağa giderler, güya ki canın alırlar, canın vermez, cümle malın verür.10 İstanbul’da bütün oğlanlar bir araya toplandığında Divan’a getirilip padişah tarafından da bizzat görülür. Bu arada ulemadan olup ilm-i kıyafetten11 anlayan Saray-i Amire hocası gelerek çocukların simasını inceler ve alnındaki çizgiler ve diğer alâmetlere bakarak kendi bilgi ve tecrübesine göre uygun gördüklerini seçerdi.12 Güzel ahlaklı, edepli ve yakışıklı olanlar padişahın tasvibiyle saraya içoğlanı olarak alınır, diğerleri ilerde Yeniçeri olmak üzere Türk köylülere bir süreliğine verilip Türkçe’yi ve Türk adetlerini öğrenmeleri sağlanırdı.13 Osmanlı idare sistemi hakkında yazan yabancıların çoğu, İçoğlanlarının saraya seçilme ve yetiştirilme usullerinden hayranlıkla bahsetmekte ve üst düzey yöneticilerin çok vakur olduklarını ve en küçük olayda bile etkileyici bir tavır takındıklarını ifade etmektedirler. John Greaves tarafından eseri 1653 yılında Londra’da basılan ve Topkapı Sarayı’nı anlatan Robert Withers’a göre İçoğlanlarının çok yakışıklı, gösterişli olması ve görüntülerinden ilerde kıymetli ve iyi idareci olacaklarının anlaşılması gerekir. Eski geleneğe göre, İçoğlanları daima bulunabilen en asil ve medeni Hristiyan ailelerden veya esirlerden seçilmelidir. Ona göre, Türkler, doğuştan asaletin, özellikle iyi eğitimle desteklendiği takdirde, ki bu ancak sarayda yapılabilir, erdemli ve yüksek karakterde insanlar yaratacağına inanırlar. Saraya gelir gelmez kendilerine verilen dersler hayran olunacak değerdedir. Öğretmenleri tarafından aşırı titizlikle yetiştirilirler ve hergün dersleri yanında iyi giyim ve muaşeret adabı, dini bilgiler ve akıllarını zenginleştirecek neler varsa onlar öğretilir.14 1585 yılında yazdığı bir risalede Enderun’daki İçoğlanlarından bahseden Gianfrancesco Morosini de saraya alınan oğlanların titiz ve disiplinli bir eğitimle yetiştirildiklerinden bahsetmektedir.15 İçoğlanı olarak saraya ayrılanların isimlerinin kaydedildiği defterlerden bazıları halen Topkapı Sarayı Arşivi’nde muhafaza edilmektedir. Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
