Uz Sugurta Umid doc

1.2. Umumiy sug‘urta xizmatlari bozori

Sug‘urta xizmatlari bozori faoliyat turiga qarab umumiy sug‘urta xizmatlari bozori va hayotni sug‘urta qilish bozoriga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasida sug‘urta xizmatlari bozori 2002-yilning oxirlariga qadar universal tusga ega bo‘lgan, ya’ni sug‘urta tashkilotlari bir paytning o‘zida ham umumiy ham hayot sug‘urta turlarini amalga oshirib kelgan. 2002-yilning 27-noyabrida qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining «Sug‘urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 413-sonli qaroriga asosan «Sug‘urta faoliyati klassifikatori» tasdiqlandi. Unga muvofiq sug‘urta tashkilotlarining faoliyati ikkiga ajratildi: umumiy sug‘urta va hayotni sug‘urta qilish sohasi.

1-jadval Umumiy sug‘urta tarmog‘ining klasslarga bo‘linishi

Klass tartib raqami	Klassning nomi	Mazmuni va sug‘urta qilish shartlari bo‘yicha talablar
I klass	Baxtsiz hodisalardan ehtiyot shart sug‘urta qilish	Quyidagi hollarda: baxtsiz hodisa yoki muayyan turdagi baxtsiz hodisa natijasida sog‘liqning yomonlashuvi, yoxud; baxtsiz hodisa yoki muayyan turdagi baxtsiz hodisa natijasida vafot etgan taqdirda, yoxud; v) kasallik yoki muayyan turdagi kasallik natijasida mehnat qobiliyatini yo‘qotish, shu jumladan, ishlab chiqarishda jarohatlanish va kasb kasalliklari, biroq II klass va IV klass bo‘yicha sug‘urta shartnomalarini istisno qilgan holda, sug‘urta qilingan shaxsga sug‘urta ta’minotining belgilab qo‘yilgan pul summasi yoki pul kompensatsiyasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
II klass	Kasallikdan ehtiyot shart sug‘urta qilish	Sug‘urta ta’minotining belgilab qo‘yilgan pul summasi to‘lanishini kasallik yoki sog‘liqning izdan chiqishi munosabati bilan sug‘urta qildiruvchining pul kompensatsiyasi (yoki uning ham, buning ham kombinatsiyasi)ni ta’minlovchi sug‘urta turlari jami, biroq hayotni sug‘urta qilish tarmoqlarining IV klassi bo‘yicha shartnomalarni istisno qilgan holda
III klass	Yer usti transport vositalarini sug‘urta qilish	Transport vositalari, o‘ziyurar mashina va mexanizmlar (harakatlanadigan temir yo‘l tarkibi bundan mustasno), yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
IV klass	Harakatlana- digan temir yo‘l tarkibi- ni sug‘urta qilish	Harakatlanadigan temir yo‘l tarkibi yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami

V klass	Aviatsiya sug‘urtasi	Havo kemasi, havo kemasining mashina asbob-uskunalari, jihozlari, inventari, ehtiyot qismlari yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami
VI klass	Dengiz sug‘urtasi	Dengiz va ichki daryo kemalari, kemalarning mashina asbob-uskunalari, asbob-uskunalari, inventari, ehtiyot qismlari yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami
VII klass	Yo‘ldagi molmulkni sug‘urta qilish	Transportning har xil turlari bilan tashishda yuklar, bagaj va boshqa mol-mulk yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami
VIII klass	Mol-mulkni olovdan va tabiiy ofat- lardan sug‘ur- ta qilish	Yong‘in, portlash, bo‘ron, dovul, jala, ko‘chki, tuproqning cho‘kishi, yemirilish, yerosti suvlari, sel, yashin urishi, zilzila, yadro energiyasi ta’siri natijasida mol-mulk (III va VII klasslarda ko‘rsatilganlar bundan mustasno) yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami
IX klass	Mol-mulkni zarardan sug‘urta qilish	VIII klassda ko‘rsatilmagan do‘l, qalin qor yog‘ishi yoki qattiq sovuq tushishi, buzib kirib o‘g‘irlik qilish va boshqa voqealar natijasida mol-mulk (III va VII klasslarda ko‘rsatilgandan boshqa) yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urtaning turlari jami
X klass	Avtofuqaro- lik javobgar- ligini sug‘ur- ta qilish	Yer usti transport vositalari va boshqa o‘ziyurar mashinalar va mexanizmlardan foydalanish oqibatida (tashuvchilarning javobgarligi ham shu jumlaga kiradi) uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) zarar yetkazilgan taqdirda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XI klass	Aviatsiya sug‘urtasi doirasidagi javobgarlikni sug‘urta qilish	Havo kemasidan foydalanish oqibatida, aviatashuvchilarning javobgarligi ham shu jumlaga kiradi, uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) zarar yetkazilgan taqdirda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XII klass	Dengiz sug‘ur- tasi doira- sida javobgarlikni sug‘urta qilish	Dengiz va ichki kemalardan foydalanish oqibatida (dengiz tashuvchisining javobgarligi ham shu jumlaga kiradi) uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) zarar yetkazilgan taqdirda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XIII klass	Umumiy fuqarolik javobgarligini sug‘urta qilish	X, XI va XII klasslarda ko‘rsatilmagan tavakkalchiliklar oqibatida uchinchi shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) oldida fuqarolik javobgarligi paydo bo‘lgan taqdirda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XIV klass	Kreditlarni sug‘urta qilish	Sug‘urta qildiruvchining debitori nochorligi (bankrotlik) yoki debitorning sug‘urta qildiruvchi oldidagi qarzlarni qaytarish majburiyati bajarilmasligi (nochorlikdan tashqari) natijasida sug‘urta qildiruvchi zarar ko‘rganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XV klass	Kafillikni (kafolatlar- ni) sug‘urta qilish	Sug‘urta qildiruvchining o‘ziga berilgan kafolatni bajarishi majburiyati natijasida sug‘urta qildiruvchi zarar ko‘rganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XVI klass	Boshqa moliya- viy tavakkal- chiliklardan sug‘urta qilish	Quyidagi hollarda: sug‘urta qildiruvchining biznesi (xo‘jalik faoliyati) uzilib qolishi yoki sug‘urta qildiruvchi tomonidan amalga oshirilayotgan biznes (xo‘jalik faoliyati) ko‘lami kamayishi natijasida sug‘urta qildiruvchi zarar ko‘rganda; oldindan nazarda tutilmagan xarajatlar natijasida sug‘urta qildiruvchi zarar ko‘rganda (XVII klassda ko‘rsatilgandan tashqari); d) shartnomalar tuzilishi va bajarilishi bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshirish natijasida mazkur darajaning a) va b) bandlarida ko‘rsatilgandan boshqa nobudgarchiliklarga uchraganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami
XVII klass	Huquqiy himoya qilish bilan bog‘liq xarajatlarni sug‘urta qilish	Sud muhokamasi bilan bog‘liq ko‘rilgan xarajatlar natijasida sug‘urta qildiruvchi zarar ko‘rganda sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari jami

Umumiy sug‘urta xizmatlari hayot sug‘urtasidan tashqari barcha sug‘urta xizmat turlarini qamrab oladi. Hozirgi kunda umumiy sug‘urta xizmatlari bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta tashkilotlari «Sug‘urta faoliyati klassifikatori»ning umumiy sug‘urta tarmog‘iga oid barcha sug‘urta klasslari doirasida sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatayapti. Umumiy sug‘urta xizmatlari bozorini tavsiflovchi asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:

• 
  sug‘urta polisining amal qilish muddati bir yildan oshmasligi. Shunday sug‘urta xizmat turlari borki, uning muddati hatto bir soatni tashkil etadi. Masalan, havo yo‘llari orqali yo‘lovchilarni tashishda qo‘llaniladigan yo‘lovchilarning majburiy sug‘urtasida polisning amal qilish muddati uchish va qo‘nish masofasidan kelib chiqqan holda bir soatga teng bo‘lishi mumkin;
  
• 
  investitsiyaga yo‘naltirilgan mablag‘larning qisqa muddatli obyektlarga joylashtirilishi.
  

2013-yilning 1-yanvar holatiga O‘zbekiston sug‘urta bozorida jami 33 ta sug‘urta tashkiloti faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, uning 31 tasi yoki 93,9 foizi umumiy sug‘urta xizmatlari bozoriga tegishlidir. Umumiy sug‘urta xizmatlari bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan eng yirik sug‘urta tashkilotlari jumlasiga «O‘zbekinvest» eksport-import milliy sug‘urta kompaniyasi, «O‘zagrosug‘urta» va «Kafolat» Davlat aksiyadorlik sug‘urta kompaniyalarini kiritish mumkin.