V. S. Raxmanova

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
Ovoz qayerda va qanday hosil bo‘ladi?
1. 
Ovozda qanday buzilishlar bo‘lishi mumkin, nima uchun?
2. 
Ovoz buzilishlarining oldini olish yo‘llari va usullari.
3. 
Ovozi buzilgan bolalarga qaysi muassasalarda va qanday yordam beri-
4. 
ladi?

---

122
Nutq sur’ati, ravonligining buzilishi
Nutq – odamlarning o‘zaro munosabatda bo‘lishi, aloqa 
bog‘lashida asosiy qurol bo‘lib, kishi o‘z fikri, xohish-istaklarini 
nutq orqali atrofdagilarga bildirishi, o‘z kechinmalarini ifoda eti-
shi mumkin. Ana shuning uchun ham nutq kishi fikrlash qobi-
liyatining asosi, uning bir vositasi bo‘lib xizmat qiladi. fikrlash 
jarayonlari – tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash, umumlashtirish 
va boshqalar bolaning nutq o‘zlashtirishiga bog‘liqdir. Bola nutqi 
o‘sa borgan sayin bu jarayonlar ham rivojlanib, kengayib boradi.
Nutq kishi ruhiy faoliyatida ham bevosita ishtirok etib, eslash, 
xotira jarayoni ifodasiga mantiqiy fikrlash xarakterini beradi, 
idrokni kuchaytiradi. Nutq kishi irodasining shakllanishida va 
ayniqsa, his-tuyg‘ularini ifodalashda ham juda katta rol o‘ynaydi.
Bola bir, ikki yoshida o‘ylab, fikrlab aytiladigan ayrim 
so‘zlarning ma’nosini tushunib, bularni o‘zi ham talaffuz qila 
boshlaydi, keyinchalik esa nutqi asta-sekin o‘sib rivojlanib bora-
di, bu esa bolaning sog‘-salomat o‘sib borishining asosiy, muhim 
ko‘rsatkichlaridan biridir. Ba’zi bolalarda esa buning aksi bo‘lib, 
umumiy nutqning o‘ziga xos kamchiliklari nutq faoliyatining har 
xil tomonlarida ko‘rinadi, ularning faol, og‘zaki nutqi odatdagi-
cha rivojlanmay qoladi. Bola nutqidagi kamchiliklar, o‘zgalar 
nutqini tushunishidagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan mulo-
qotda bo‘lishi, o‘z tengqurlari bilan qo‘shilib ketishini qiyinlashti-
radi, hamda fikrlash va boshqa ruhiy jarayonlariga keskin ta’sir 
qiladi, natijada bolaning o‘zlashtirish qobiliyati bilan birga uning 
shaxsi ham rivojlanishda orqada qola boshlaydi.
Nutq qobiliyatining rivojlanmaganligi nutq maromi (ya’ni 
sur’ati, tezligi), shuningdek ifodali qilib gapirish, o‘qish malaka-
si bilan ham belgilanadi. Gapirish, so‘zlash tezligi, nutq maromi 
gapirilayotgan davrda so‘zlar orasidagi pauzaning uzun yoki kal-
taligiga bog‘liqdir. Odatda, kishi shoshilmasdan gapirganida bir 
soniyada 9 tadan 14 tagacha, tez gapirayotganda esa 15–20 to-

---

123
vush talaffuz etadi va har bir tovush aniq, anglab bo‘ladigan 
darajada eshitiladi.
Nutq sur’ati, ya’ni gapirish, so‘zlash tezligining buzili-
shi ikki xil bo‘ladi: nihoyatda sekinlashgan nutq; tezlashgan 
nutq. Nihoyatda sekinlashgan – bradilaliya nutqning monoton-
ligi va noaniqligi bilan birga qo‘shilib, aralash holda uchraydi. 
Bradilaliyaning kelib chiqishiga umumiy loqaydlik, nutq mus-
kullari ishining buzilganligi sabab bo‘lishi mumkin. Bradilaliya 
ko‘pincha aqli zaif va biror ruhiy kasallikka chalingan kishilarda 
uchraydi. Bu kasallikda tormozlanish jarayoni qo‘zg‘alish jara-
yonidan ustun turadi. Bradilaliyaning boshlanishida tarbiya, 
taqlid qilish, intoksikatsiya va astenizatsiya kabi omillar ham 
ahamiyatga ega. Shimoliy mamlakatlarda yashovchi kishilarning 
gapirish usuli bradilaliyaga o‘xshab ketadi. Lekin bu mamlakat-
larda shunday gapirish odat tusiga kirib qolgan va patologiya 
bo‘lib hisob lanmaydi. Bradilaliya ichki va tashqi nutq tezligi va 
maromining buzilishi, ovozning bir xil, monoton bo‘lishi, so‘zlar 
orasidagi pauzalarni uzaytirib yuborish – so‘zlarni cho‘zib ga-
pirish, tovushlar orasidagi pauzalarni uzaytirib yuborish bi-
lan namoyon bo‘ladi va hokazo. Bradilaliya bilan kasallangan 
kishilarning cho‘ziq, qovushmagan nutqi tinglovchilardan ularni 
nihoyatda diqqat bilan eshitishini talab qiladi. O‘rtacha va kuch-
siz bradilaliya bilan kasallangan kishilar o‘z nutqidagi kamchilik-
ni sezmaydilar ham. Bradilaliyaning og‘irroq xillarida esa kishi 
nutqidagi kamchili gini sezadi va bundan ruhan qiynala boshlay-
di. Bunday kishilar iloj istab, logopedlarga murojaat qilganlarida 
ko‘pincha gaplarini odamlar tushunmasligi yoki ko‘pchilik u bi-
lan gaplashishini yoq tirmasligidan shikoyat qiladi.
Bradilaliya aksari asabiy yoki ruhiy kasallikka aloqador 
bo‘ladi. Bradilaliya markaziy asab sistemasining organik kasal-
liklari, bosh miya shikastlanishi, unda o‘sma paydo bo‘lishi nati-
jasida ham uchrab turadi. Bunday hollarda nutq sur’atining buzi-

---

124
lishi, aynishi, umumiy motorikaning sekinlashuvi, susayishi, tor-
mozlanishi, umumiy loqaydlik bilan birga uchraydi. Bradilaliyani 
tuzatishda logopediyaning alohida usullari, shaxsan qayta tarbiya-
lash vositalari, har xil dori-darmonlar, nafas gimnastikasining 
alohida shakllari, logopedik ritmika, fizioterapiya va boshqalar
-
dan keng foydalaniladi.
Logopedik ta’sir asosan quyidagilarga erishishni ko‘zda tutadi: 
a) gapirish jarayonida tez va aniq harakatlarga erishish; b) tez ga-
pirish yo‘li bilan tez gapirish reaksiyasini tug‘dirish; d) ichki nutq 
tezligini oshirishga erishish (tashqi muhit ta’sirlari, harakat va rit-
mika yordamida); e) tez o‘qish va yozishga o‘rgatish; f) ifodali, 
ongli o‘qishga o‘rgatish. Bunda logoped gapirish tezligini oshirish-
ni talab etar ekan, bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini, charchab 
qolmaydigan bo‘lishini hisobga olishi va nutqda ishtirok etadigan 
muskullar harakatini rivojlantiradigan nutq mashqlarini olib bori-
shi, logopedik ritmika va musiqa mashqlarini tashkil etishi lozim.
Nutq sur’atining patologik tezlashishi, haddan tashqari bidir-
lab, tez gapirish – taxilaliya deb yuritiladi. Olimlar taxilaliya 
nutq tez ligi buzilishining mustaqil shakli ekanligini, shu bilan 
birga taxilaliyaning nasldan naslga o‘tishi ham isbotlandi. Lekin 
taxilaliya ba’zan tashqi muhit omillariga (tarbiyaning noto‘g‘ri 
bo‘lishi, taqlid qilishga) ham bog‘liq bo‘ladi.
Taxilaliyaga, odatda, tashqi va ichki nutqning tezlashuvidan 
tashqari umumiy motorikaning va boshqa ruhiy jarayonlar ning 
tezlashishi, odatdan tashqari faollik, jonsaraklik ham xos bo‘ladi. 
Taxilaliya bilan kasallangan kishilar nutqi bahslashish yoki tez ga-
pirish zarur bo‘lib qolgan vaqtlarda, ayniqsa tezlashadi va shosh-
qaloqlik avjiga chiqib, so‘zlayotgan kishining diqqati ham sochila 
boshlaydi. Gapda tutilib qolish, iboralarni qaytarish, qo‘shimchalar 
o‘rnini almashtirib yuborish, gapni buzib gapirish va fikrlarni no-
aniq ifodalash kabi kamchiliklar ko‘p uchraydi. Lekin gapirayotgan 
kishi nutqiga e’tibor beriladigan bo‘lsa, u tezda to‘g‘ri gapira bosh-

---

125
lashga qaytadi, tutilib gapirish yo‘qoladi, ammo so‘zlash tezligi 
boshqalarnikiga nisbatan yuqoriligicha qolaveradi.
Taxilaliya bilan kasallangan kishilarni davolashning asosiy 
prinsiplari olimlar tomonidan ishlab chiqilgan. Gapirish ortope-
diyasi asosan jamoa orasida tushuntirish psixologiyasi orqali olib 
boriladi. Bunday kishilarning nutqiga e’tibor berish, gapirish te-
zligini to‘g‘rilab borish, mantiqiy fikrlarni tarbiyalash ulardagi 
kamchiliklarni bartaraf etishda katta ahamiyatga egadir. Bunda 
asosiy diqqat umu miy psixomotor qo‘zg‘alishini kamaytirish 
maqsadida davolash fizkulturasi, dori-darmonlar va fizioterapiya 
yordamida shaxsning patologik xususiyatlarini qayta ko‘rishga 
qaratiladi. Taxilaliyani davolash kursi maktabgacha tarbiya va 
maktab yoshidagi bolalarda 6-oydan bir yilgacha davom etadi.
Tarbiyachi va o‘qituvchilar tez gapiruvchi bolalarni tegishlicha 
maslahatlashib, davo yo‘llarini belgilab olish uchun o‘z vaqtida 
psixonevrolog, logopedlarga yuborishlari kerak.
Shunday qilib, nutq sur’ati, ravonligidagi nuqsonlar – bradi-
laliya va taxilaliya murakkab, bolaning umumiy rivojlanishiga 
salbiy ta’sir etuvchi nuqsonlar bo‘lib hisoblanadi. Bradilaliya va 
taxilaliya nuqsonlari, ularning turlari, ko‘rinishlari, kelib chiqish 
sabablari, kechishidagi mexanizmlari, differensial diagnostikasi 
logopediyada hali har tomonlama to‘liq o‘rganilgan emas.