Və vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat

1.6.1. Əsas ölçü vahidləri

Fiziki kəmiyyətin adı	Fiziki kəmiyyətin vahidi	Sİ – də şərti işarəsi
Uzunluq	metr	m
Kütlə	kiloqram	kq
Vaxt	saniyə	san
Cərəyan şiddəti	amper	A
Temperatur	kelvin	K
İşıq şiddəti	kandela	cd
Maddə miqdarı	mol	mol

1.6.2. Mexaniki törəmə ölçü vahidləri

Dönmə bucağı	radian	rad
Cisim bucağı	steradian	sr
Sahə	kvadrat metr	m ^2
Həcm	kub metr	m^3
Tezlik	hers	Hs
Bucaq tezliyi	radian / saniyə	rad / san
Sürət	metr / saniyə	m / san
Təcil	metr / saniyə kvadratı	m / san^2
Bucaq sürəti	radian / saniyə	rad / san
Bucaq təcili	radian / saniyə kvadratı	rad / san^2
Dalğa uzunluğu	metr	m
Firlanma tezliyi	dövr / saniyə	d / san
Sıxlıq	kiloqram / kub metr	kq / m^3
Çəki	nyuton	N
Xüsusi çəki	nyuton / kub metr	N / m^3
Qüvvə	nyuton	N
Təzyiq	paskal	Pa
Qüvvə momenti	nyuton∙ metr	N ∙ m
Fırlanma momenti	nyuton ∙ metr	N ∙ m
İş	coul	C
Güc	vatt	Vt
Enerji	coul	C
Qravitasiya sahəsinin intensivliyi	nyuton / kiloqram	N / kq

3. 
   Elektrik törəmə ölçü vahidləri
   

Elektrik yükü	kulon	Kl
Elektrik dipol momenti	kulon ∙ metr	Kl ∙ m
Qütbləşmə	kulon / kvadrat metr	Kl / m^2
Vakuumda dielektrik keçiriciliyi	farad /metr	F / m
Elektrik sahəsinin gərginliyi	volt / metr	V / m
Elektrik yerdəyişmə seli	kulon	Kl
Elektrik yerdəyişmə seli sıxlığı	kulon / kvadrat metr	Kl / m^2
Elektrik potensialı	volt	V
Tutum	farad	F
Müqavimət	om	Om
Xüsusi müqavimət	om ∙ metr	Om ∙ m
Keçiricilik	simens	Sm
Xüsusi keçiricilik	simens / metr	Sm / m
Cərəyan sıxlığı	amper / kvadrat metr	A / m^2
Elektrik enerjisinin sıxlığı	coul / kub metr	C / m^3
Reaktiv müqavimət	om	Om
Impedans	om	Om
Admitans (bütöv keçiricilik )	simens	Sm
Elektrik güçü	vatt	Vt
Elektrik enerjisi	coul	C
Xarakteristik müqavimət	om	Om
Itki bucağı	radian	rad

1.6.4. Maqnit törəmə ölçü vahidləri

Maqnit skalyar potensialı	amper	A
Maqnit sahəsinin gərginliyi	amper / metr	A / m
Maqnit seli	veber	Vb
Maqnit vektor potensialı	veber / metr	Vb / m
Maqnit hərəkət qüvvəsi	amper ∙ sarğı	A ∙ sarğı
Maqnit keçiriciliyi	henri / metr	Hn / m
Maqnit dipol momenti	amper ∙ kvadrat metr	A ∙ m^2
İnduktivlik	henri	Hn
Qarşılıqlı induksiya	henri	Hn
Maqnit müqaviməti	amper / veber	A / Vb
Maqnit keçiriciliyi	veber / amper	Vb / A
Maqnitlənmə	amper / metr	A / m

1.6.5. Optik törəmə ölçü vahidləri

Şüalanma enerjisi	coul	C
Şüalanma seli	vatt	Vt
Şüalanma gücü	vatt / steradian	Vt / sr
Enerji parlaqlığı	vatt / steradian kvadrat metr	Vt / ( sr · m^2)
Enerji işıqlanması	vatt / kvadrat metr	Vt / m^2
İşıq enerjisi	lyumen ∙ saniyə	lm ∙ san
İşıq seli	lyumen	lm
İşıqlanma	lyumen / kvadrat metr	lm / m^2
İşıqlanma	lyuks	Lk
Parlaqlıq	kandela / kvadrat metr	cd / m^2
İşığın əks olunması	lyumen / vatt	lm / Vt
İşıq effektivliyi	lyumen / vatt	lm / Vt

Çox vaxt fiziki kəmiyyətlərin on dəfələrlə böyük və kiçik qiymətlərindən istifadə olunur. Ölçü vahidlərinin bu qiymətlərini ifadə etmək üçün tətbiq edilən onluq vuruqların tərtibinə görə əmsal - sözönləri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:

Vuruq	adı	Sİ-də işarəsi	Vuruq	adı	Sİ-də işarəsi
10^-18	atto	a	10^1	deka	da
10^-15	femto	f	10^2	hekta	h
10^-12	piko	p	10^3	kilo	K
10^-9	nano	n	10^6	meqa	M
10^-6	mikro	mk	10^9	qiqa	G
10^-3	milli	m	10^12	tera	T
10^-2	santi	s	10^15	peta	P
10^-1	desi	d	10^18	ekza	E

Elektrik ölçü vahidlərinin şərti işarələri

I – cərəyan şiddəti

U – gərginlik

P – güc

R – elektrik müqaviməti

Z_d – dalğa müqaviməti

Z – tam müqavimət

C – elektrik tutumu

L – induktivlik

e – elektrik hərəkət qüvvəsi

φ – gərginlik və cərəyan arasında faza fərqi

ω – dəyişən cərəyanın bucaq tezliyi

f – dəyişən cərəyanın tezliyi

a – elektrik sönməsi

λ – elektromaqnit dalğa uzunluğu

Elektrik ölçmə vasitələrinin təsnifatı

Ölçmə vasitələri ölçmədə istifadə olunan və normalaşdırılmış metroloji xarakteristikalara malik xüsusi texniki vasitələrdir.

Şəkil 2.1. Elektrik ölçmə vasitələrinin təsnifatı

Şəkil 2.1 – də elektrik ölçmə vasitələrinin təsnifatı sxemi göstərilmişdir. Təsnifatına görə ölçmə vasitələrinə aşağıdakılar daxildir:

1. Ölçülər – fiziki kəmiyyətin müəyyən qiymətini özündə əks etdirən ölçmə vasitəsidir. Ölçülər bir qiymətli, çoxqiymətli və ölçü dəstinə bölünürlər. Birqiymətli ölçü fiziki kəmiyyətin vahid ölçüsünü əks etdirir. Ölçmə zamanı eyni kəmiyyəti müxtəlif üsullarla ölçdükdə eyni qiymət alınmalıdır. Çoxqiymətli ölçü eyni adlı fiziki kə­miy­yətin müxtəlif ölçüsünü əks etdirir. Çoxqiymətli ölçülərə dəyişən tutumlu konden­satoru misal göstərmək olar. Ölçü dəsti eyni adlı bir sıra müxtəlif ölçülü kəmiyyətləri təcəssüm etdirən xüsusi ölçülər komplektindən ibarətdir. Ölçü dəsti ölçmə texnikasında geniş yayılmışdır. Buna misal olaraq müqavimətlər mağazasını, tutumlar mağazasını göstərmək olar.

2. Elektrik ölçmə çihazları - müşahidəçinin bilavasitə qəbul edə bildiyi formada ölçmə informasiyası yaradan elektrik ölçmə vasitələrinə deyilir. Ölçmə cihazlarının göstərişi ölcülən kəmiyyətin vahidi ilə ifadə olunur. Ölçmə cihazları analoq və rəqəm ölçmə cihazlarına bölünür.

3. Ölçmə çeviriciləri – sonradan çevirmək, ötürmək, işləmək və yadda saxlamaq üçün münasib formada ölçmə informasiya siqnalı hasil edən ölçmə vasitələridir. Elektrik kəmiyyətlərini qeyri - elektrik kəmiyyətlərinə çevirən və qeyri - elektrik kəmiyyətlərini elektrik kəmiyyətlərinə çevirən olmaqla iki qrupa bölünürlər.

4. Elektrik ölçmə qurğuları – ölçməni səmərəli təşkil etmək üçün ölçmə vasitələri və köməkçi qurğuların funksional və konstruktiv cəhətdən birləşmiş cəminə deyilir.

5. İnformasiya ölçmə sistemləri - hər hansı bir informasiyanı avtomatik qəbul edib onu rabitə kanalı vasitəsilə ötürərək lazimi vasitələrdə təsvir olunması sistemlərinə deyilir.

Ölçmə xətaları

Fiziki kəmiyyətin ölçülməsi nəticəsində onun təyin olunan qiyməti kəmiyyətin əsl qiymətindən həmişə fərqlənir. Həmin fərq ölçmə xətası olub, ölçmə prosesinə və nəticəsinə təsir edən müxtəlif faktorların və mənfi amillərin səbəbindən yaranır. İfadə edilmə üsuluna görə ölçmə nəticələrinin xətaları mütləq və nisbi olurlar.

Mütləq xəta – ölçmə nəticəsində alınan qiymətdən ölçülən kəmiyyətin əsl qiymətinin fərqinə deyilir və aşağıdakı düs­turla ifadə olunur:

ΔA = A_ölç ─ A_əsl ( 3.1. )

Burada ΔA - mütləq xəta, A_ölç - çıhazın göstərmiş olduğu nəticə, A_əsl - kəmiyyətin əsl qiymətidir. Mütləq xəta ölçülən kəmiyyətin vahidi ilə ifadə olunur.

Ölçülən kəmiyyətin əsl qiyməti məlum olmadıqda ”həqiqi qiymət” terminindən istifadə olunur. Belə qiymət kimi ölçmə vasitələrinin köməyilə müəyyən oluna bilən qiymət qəbul edilir. Mütləq xətanın ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinə olan nisbətinin faizlə ifadəsinə nisbi xəta deyilir:

 ( 3.2 )

Ölçmə nəticəsi həqiqi qiymətdən artıq alınarsa xəta müsbət, əks halda isə xəta mənfi olur.

Ölçmənin xətasını azaltmaq məqsədilə eyni bir kəmiyyət bir neçə dəfə ölçülür. Alınan nəticələr cədvəldə qeyd olunur. Ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti kimi ölçmənin orta qiymətini götürmək olar. Kəmiyyətin orta qiyməti ölçmələrdən alınan nəticələrin cəminin bu ölçmələrin sayına olan nisbətidir. Bu aşağıdakı formula ilə təyin olunur:

  ( 3.4 )

Burada: n - ölçmələrin aparılma sayı;

A_i –ölçmələrdən alınan nəticələrdir.