Yola çıkıştan 13 yıl(1990) sonra Ev’e bakış (portraid of home, the solar system)
Uzaydan dünyaya yaklaşımı ve Çanakkale Boğazı üzerine bakışı gösteren bir film bölümü (10 saniye)
(a sequence of short film to bring us back to the world and Dardanelles Strait where the Gallipoli War took place 90 years ago)
Zaman zaman global ve uzaktan bakabilmeliyiz olaylara (we need a distant and global look at the events, from time to time)
Mustafa Kemal Atatürk gibi: (1934 konuşması)
Bu topraklarda yaşamını yitiren kahramanlar
Artık dost bir vatanın toprağındasınız;
Rahat uyuyunuz; Analar; göz yaşlarınızı dindiriniz; oğullarınız bizim de oğullarımız olmuşlardır…
Like M.K.Ataturk (his 1934 speech)
Those heroes who have lost their lives in these soils: you are now in a friendly country; rest in peace… Mothers, wipe out your tears; your sons have become our sons…’
Moseley’le Nasıl Tanıştım? (how did I get acquinted with Henry Moseley?)
Üniversite yıllarımda, Ankara’da, Modern Fizik dersinde, A.Beiser’in kitabı ile (sonra Türkçe’ye de çevrildi). Bu kitaplara geçmiş fizikçi 1915’te Çanakkale Savaşında ölmüştü ve orda yatıyordu!...Atatürk’ün dediği gibi, artık düşmanımız değil, dostumuz, hatta bizim de fizikçimiz sayılırdı..
(In my 2nd year at University, at Ankara, in Modern Physics lectures, by A. Beiser’s book -which was, later translated into Turkish-; he was killed in Gallipoli war, and he was resting in our country… As M.K.Ataturk said we are now friends and he should also be considered a son of our country…)
Yurda dönüşümde onun hakkında popüler bir yazı yazdım: onun için bir şeyler yapmalıydık…
(after i have returned back home,
i wrote a popular article for him, suggesting, we should do something for him)
Benim H.Moseley hakkındaki yazım: TÜBİTAK BİLİM TEKNİK, Haziran 2002 (my article on H.M. TBT, June 2002
2002 tarihli Yazıda neler vardı? (What was in the article dated June 2002?)
Moseleyin kısa bir yaşam öyküsü,
Periodik Tablo’nun anlaşılmasını sağlayan ve modern fiziğe gidişin yolunu açan önemli bilimsel katkılar
Onun anısına neler yapabiliriz?
A short story of his life, how he was involved in war?
What was his contribution to science (periodic Table and atomic number, etc.)
What can we do for him?
Onun için neler yapabiliriz? (What can we do for him? -> next slide)
Uluslararası ve ulusal bir konferans düzenlenebilir ve bu konu ele alınabilir. Mesela:
Onun adını Çanakkale Üniv’de bir laboratuara veya ders salonuna verebiliriz.(Böyle bir ders salonu Manchester Univ. Fizik Bölümünde var)
Üniversitemizde onun için ve diğer benzeri durumdaki bilimciler için bir bilim tarihi köşesi hazırlamak
Moseley adına burada savaşan (veya tüm dünya) ulusların(ın) genç (yaşı < 28) bilimcileri arasında bir uluslararası fizik (veya bilim) ödülü düzenlemek;
Diğer etkinlikler…?
What can we do for him?
Organize a conference in his name to discuss the question of what can we do for him? i.e.:
Give his name to a laboratory or lecture room (as was done in Manchester Univ. Schuster Building)
Make a corner of history of science in our university, for him and other scientists
Propose a modest international physics (or science) price in the memory of Moseley, among young scientists (age<28) of fighting countries (or, all the world…)
Other activities…?
Moseley’in Yaşamı-I (A short –or not so short- life story of Moseley)
1879 Annesi Amabel, babası Prof. H.Nottidge Moseley (Manchester Univ. Lineacr Anatomi Prof. -doğumu 1844- ) evlendiler. (Mother & Father marry)
1883, -84 Ablalar Betty ve Margery doğdu (Sisters born)
1887 Henry Moseley’in doğumu (Moseley born)
1891 Baba Moseley’in ölümü (Aile Surrey’e taşındı)
1899 Betty’nin ölümü (HM 12 yaşında) (Betty’s death)
1900 HM Eaton College’da (orta-lise) yatılı öğrenci
(HM is at Eaton College)
Moseley, annesi(mother) Amabel,
Moseley’in Yaşamı-II (Moseley’s Life Story –II)
1906 (Ekim/Octobr) HM Oxford Univ. Trinity College’da öğrenci
1907 HM Junior Scientific Club’ta : ‘Electronic Theories & Spectrum’ (HM in Science Club with a talk:…)
1908(Bahar/Spring) Yakın arkadaşı Jervis: ‘Elementlerin Evrimi’ sunumu (Close friend Jervis’ talk in club: Evolution of Elements)
1908 (Bahar) Amabel Hamshire’da ‘Pick’s Hill’ kır evini aldı
1908 (5 Haziran/June) Rutherford Oxford’ta: ‘Transformation of Radioactive Matter’ (Seminar br Rutherford at Oxford:….)
1910 (Haziran/June) Mezuniyet Sınavları, ‘İyi’ (Second Class) ile bitirme (Graduation from Oxfprd by a Second Class Degree)
1910 (17 Temmuz/July): Rutherford’a mektup: ‘Sizinle çalışmak istiyorum’ (Letter to R: I want to work with you!)
Moseley 1906
Moseley 1910
Manchester Viktorya Üniv.Fizik Bölümü Kuruluş Yılları (Manchester Victoria Univ. Phys. Dept; early years)
1869 Arthur Schuster’in babası Frankfurt’tan Manchester’e yerleşir
~1875 Schuster fizik doktorası için Heidelberg’te (Helmholtz, Kichhoff)
1910 Rutherford’un ilk çekirdek modeli (Rutherford’s first atomic model)
1910 C.Darwin’in torunu Darwin (Astron. Prof.) Darwin Mancester’de
1911 (Aralık) HM’nin Ra226->Pb210 bozunumunda beta/alfa oranı makalesi
1911 (Aralık) Rutherford’tan HM’ye araştırma bursu (125£/yıl)
1912 Niels Bohr Manchester’da (5 ay) (N.Bohr at Manchester for 5 months)
1912 (Nisan) Munih’te Max von Laue x-ışınları ile girişimi gözledi
1912 (1 Kasım) Moseley’in kendi kuramını açıkladığı Bölüm Semineri
1912 (Aralık) W.L.Bragg (oğul) x-ışınlarının dalga doğasını doğruladı
1912-13 CDarwin-HMoseley ortak çalışma programı:X ışınlarının parçacık/dalga doğası (Darwin-Moseley joint program on the nature of double nature of x-rays)
1913 (07 Ocak) Bragg’ın Nature mektubu:X ışınlarının parçacık ve dalga doğası
1913 (21 Ocak):HM-CD:Nature’a ortak mektup:X ışınlarının çelişkili doğasının teyidi (Darwin-Moseley Letter to Nature on x-rays)
1913 (30 Mart):Braggs: x-ışın bombardımanında özel açılarda (enerjilerde) şiddetlenen yansımalar (Braggs: special angles in x-ray bombardment of elements)
1913 (Bahar) Rutherford grubundan atomlarda izotopik yapı kuramı (Hevesy ve Russel)
Moseley Manchester’de
Moseley’in Yaşamı –IV: (Oxford) Moseley’s Life Story IV (Back to Oxford)
1913 (Bahar) Rutherford’tan HM’ye yeni bursu önerisi; (HM bunu kabul etmez; Oxford’a gider) (Turns down the job offer of E.Rutherford at Manchester)
1913 Geiger-Marsden deneyi:alfa’ların atomlardan büyük açı saçılması, Rutherford modelinin teyidi (Rutherford atom model confirmed)
1913 (Ocak) Amsterdam’da Van den Broek Hipotezi: A=2C, <ΔA>=2, ΔC=1 (A:at.ağ.;C:çek. yükü)
1913 (Tem):Phil.Mag. HM-CDarwin yayını:tekil ışımaların atom ağırlığına bağlılığı
1913 (Tem) Bohr ‘Atom’un Yapısı’ makalesi için tekrar Manchester’de (2. ve 3. hipotezleri üzerine)
1913 (Eylul) Bohr’un atomun yapısı üzerine 2. makalesi : K ışımaları en iç yörüngeden gelir (Second article on Bohr’s atomic model)
1913 (Kasım) HM Ti, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Ca için K-ışınlarını belirledi ve bulguyu Bohr’a iletti
1913 (Aralık) Phil.Mag. HM’in Periodik Tablo’da A yerine Z bağlılığı : f(Kα)/fo = ¾ (Z-1)² formülü (His important article on Periodic Table: Z-dependence of order)
Moseley’in Yaşamı – V (Oxford) (Moseley’s Life Story –V )
1914 (Ocak):HM’in Van den Broek hipotezi ve x-ışınları spektrumu üzerine Nature mektubu
1914 Moseley’in iş müracaatları: Oxford and Birmingham; savaşın başlaması üzerine geri çevirmeler (Job applications to Oxford and Birmingham Universities)
1914 British Assoc. for Adv. of Sci. (BAAS)’nin Avusturalya toplantısı (Australian BAAS Meeting)
1914 (12 Haz.) Amabel ile Liverpool’dan Avustralya’ya yola çıkış (Kanada Rockies, Lake Luise…) (Journey to Australia twith his mother to attend BAAS)
1914 (4 Ağustos) İngiltere savaşta (İş müracaatları bu nedenle red edilecektir)
(England in war:Job Applications will also be rejected with same reason!)
1914 (8 Ağustos) BAAS toplantısı başlar. Toplantı Adelaide, Melbourne, Sydney ve Brisbane’dedir) (BAAS Meeting start; seessions continue at different cities)
TOPLANTI’NIN ÖNEMLİ KONULARI: (IMPORTONT HEADLINES IN BAAS:)
Rutherford’un Atomun Yapısı seksiyonu, Moseley formülünü vurgulaması;
HM’in ‘High Frequency Spectra’ (Atomun Yüksek Frekanslardaki Spektrumu) tebliği
1914 (29 Ağustos) HM ilk gemi ile İngiltere’ye döner. Savaşta anavatanlarının yardımına koşma coşkusundaki Avusturalyalılardan çok etkilenmiştir. O da vatan savunmasına koşacaktır!
(He was impressed by Australians for their joy to help their motherland and decides to join the Army)
Moseley’in Yaşamı-VI (askerlik dönemi) Moseley’s Life Story -VI
1914(17 Ekim) HM, uğraşmalar sonunda Royal Engineers teğmeni (lieutenant)’dir.
(Nisan) Surrey’de bahar manevraları (Spring maneuvers in Surrey)
(25 Nisan/April) Gen. I. Hamiton’un ilk Gelibolu çıkarması; başarısızlık üzerine ek birlik talebi ( Gen. Hamilton’s 1st Gallipoli Campaign, after failuer, his extra manpower request)
(7 Haz/June) Hamilton’un talebi kabul edilir ve 13.Tümen dahil 3 yeni tümen onun emrine verilir. (New units under Hamilton’s command, including Moseley’s)
(15-27 Hazi/June) Birlikler Avonmouth’dan İskenderiye’ye varışı (arrival at Alexandria)
(27 Hazi/June)HM’in maddi varlığının Royal Soceity of London’a bıraktığına dair miras senedi (HM leaves all his assets to RSL)
1915 (Temmuz/July) Tecrübesiz yeni birlikler savaş tecrübesi için Gelibolu’da geri hatlarda ısınmada
(Temmuz sonu/ End of July) Yeni birlikler Limni adasında Mondros limanında dinlenmeye çekilirler.
Çıkılan ilk köprübaşı kıyılar (şimdi ve o zaman) (The beach head of land that was to be invaded: now and then-inset-)
Moseley’in Yaşamı-VII (son mektupları) Moseley’s Life Story-VII (last letters)
1915(16 Tem, 3 ve 4 Ağustos) HM’in annesi Amabel’e Limni’den son mektupları:
…. Dün bir kaplumbağa buldum ve birliğe getirdim. Ama uyanık, serbest kalır kalmaz ufuk çizgisini aştı. İngilteredekileri uyuşuk yapan şey iklim olmalı. Burda toprak da dereler de kaplumbağalarla dolu. Ayrıca kara yengeçleri… ve köstebekler … Ayrıca bütün gece vraklayan kurbağalar, hemen hemen hiç dua etmeyen peygamber develeri ve sayısız çekirgeler. Meşgul olmasam yerel faunayı ve özellikle deniz hayvanlarını incelemek tüm zamanımı alabilir… bir sürü yerel baharatla da tanıştım… emir erim çamaşırlarımı yıkadı…
……………………………………………………………………………………………
‘… dün öğleden sonra açık, güzel manzaralı renkli tepelere tırmandım.. son bir kaç gündür havalar da çok güzeldi… […gönderdiğin güzel şeyler için teşekkür ederim]. ..yüzbaşı ve diğer komutanların can sıkıcı emirleri olmasa …. […Benim grubum haberleşme işlerini daha da iyi öğrenmek için sürekli çabadayız..] Dağ tepeleri işlenmiş çakmaktaşları (flint) ile dolu; hemen hepsi işlenmemiş ve farklı yaşlarda, bir tanesi açık olarak eski bir gruptan. Çevre çiçeklerle dolu. 25 gün kadar sıkı günlerden sonra birkaç gün dinlenme fırsatı bulduk. Belki bundan sonra benden uzun süre haber alamayabilirsin…
……………………………………………………………………………………………..
[adamlarımı kendim örnek olarak yönetmeye çalışıyorum… Hastalıklara karşı da dayanıklı olmak zorundayız…. En kritik ihtiyaçlar arasında yiyecek ve limon var. Paketlerini sağlam yap lutfen. ]
Moseley’in Yaşamı- VIII (cephede) Moseley’s Life Story-VIII (in war front)
1915 (4 Ağustos Çarşamba) HM’in birliği Mondros’tan ayrıldı. (4 Aug:leave from Modrus harbour)
(6 Ağustos Cuma): Birliklerin yarısı yedek olarak Çaylakdere’de (6 Aug: units are at land)
(6 Ağustos) 22:45 Son taze birlikler de cepheye gönderiliyor (same day all units in combat)
(7 Ağustos, gece) A.H. Baldwin’in komutasındaki 38.Tugay sabah hücuma hazırlanıyor (Brigade Com. Baldwin’s plans for morning attack)
Birliğin son ulaştığı noktadan geriye/ileriye bakışlar (Back and front view from about last standing point of HM’s unit)
Türk ve düşman kuvvetler hatları ve HM Birliği (Baldwin)’nin konumu Stand of Turkish and British lines with Baldwin’s unit shown
Moseley’in Ölümü: 10 Aug 1915 Moseley’s death:10 Aug 1915
1915 (8 Ağustos, 05:00) Baldwin kuvvetleri Conk Bayrı’nın kuzey bölümüne hücum edecektir. Bir süre sonra Birlikler Çiftlik (Farm) denilen bölgede sıkışırlar. Ne ileri ne geri gidilebilmektedir. Baldwin Q tepesine ulaşma amacı için açık olan sol taraftan hücuma karar verir. Ancak hücum başarısızdır. Çiftlik alanını tutmaya çalışırlar.
(9 Ağustos) Baldwin’in birliği hala Çiftlik’tedir.(Baldwin’s unit is in the Farm)
(10 Ağustos) Türkler karşı atağa geçerler. Conk Bayırı’ndan Çiftlik (Ağıl Dere)’ye akarlar. Gögüs göğüse bir savaş olur. İngiliz Kuv. Kom. Sir Hamilton’un daha sonraki tasvirine göre ‘bu kadar umutsuz bir savaş tanımlanamaz. Muhteşem döğüşen Türkler, Allah’ın adını tekrarlayarak dalga dalga geliyorlardı. Adamlarımız bu akışa kahramanca tüm gücleri ile karşı koydular. Hiçbir fedakarlıktan kaçınmadılar. Dayandıkları yerlerde öldüler.’ Baldwin ve tüm adamları ve bu arada haberleşme subayı HM, yaşayan İngiliz bilimci gençlerinin en gelecek vaat edeni, de bu savaşta yaşamını yitirdi.(Moseley’s death)
Aynı gün, bir başka mermi de, Türk Birlikleri Komutanı Alb. Mustafa Kemal’in cep saatine çarparak onun yaşamını kurtaracak, bu tesadüf ise Türk ulusunun tüm kaderini değiştirecektir.
Ölümünden Sonra-I (After his death-I)
Moseley’in ölümü uluslar-arası bilim basınında geniş yer buldu:
‘a matter of great regret’ (büyük bir esef konusu) Nature, 96, 33-34, 1915
‘sacrifice of a genius’ ( kurban edilen bir dahi) Nature, 104, 82, 1919
‘too valuable to die’ (ölemeyecek kadar değerli) Nature, 104, 82, 1919
‘loss of this young man is a striking example of misuse of scientific talent’ (bu gencin kaybedilmesi, bilimsel yeteneklerin yanlış kullanımının çarpıcı bir örneği) Nature, 96, 33-34, 1915 (E.Rutherford)
‘To use such a man as a subaltern is economicallyequivalent to using the warship Lusitiana to carry a pound of butter for a [long distance]’ ‘böyle bir adamı ikinci sınıf bir işte kullanak,Lusitiana Savaş Gemisini yarım kilo tereyağını uzak bir mesafeye göndermek için kullanmaya benzer’ Nature 96, 33-34, 1915.
‘ein schwerer Verlust für the Naturwissenshaften’(doğa bilimleri için ağır bir kayıp) Naturwissenschaften, 4, 381, (1916)
‘(Moseley’s Law is )one of the greatest advances yet made in natural philosophy (Moseley yasası doğa felsefesinde yapılmış en önemli ilerlemelerden biridir) Scientia, 27, 105 (1920) (Luis de Broglie)
Ölümünden Sonra –II (Aftyer his death-II)
Moseley’in ölümü Rutherford ve arkadaşlarının kamuoyunu bilimsel beyinlerin ulusal ve hatta askeri bir zenginlik sayılması ve savaş zamanında korunması gerektiği yolundaki savlarını savunmada kolaylık sağladı
(Rutherford: Scientists at war need not to be in the fighting front:
Ölümünden sonra bir dizi madalyaya layık görüldü :
(a number of science medals after his death)
Societa Italiana delle Scenza: ‘premio Matteucci’ altın madalyası
Manchester ve Eaton’da hatıra plakaları (rememberence plaketes)
Moseley’in mal varlığını Kraliyet Akademisine bağışlaması ve annesinin onun çok sevdiği Pick’s Hill adlı kır evini de buna eklemesi ile güçlenen Moseley bursu, onun anısını yaşatan en güçlü anıttır. Nobel sahibi ve RAS Başkanlığı yapmış olan PMS Blackett bu bursu kullananlardandır.
(Moseley Scholorships after his own and mother’s contributions to RSL )
Moseley Ders Salonu (Manchester Univ. Schuster Binası) (Moseley Lecture Hall, Schuster Building, Manchester Univ.)
HM Ders Salonundaki Plaket (Moseley Plakette in HM Lecture Hall)
Moseley’in Ölümünden Sonra-III (After His Death –III)
Onun varlığını ileri sürdüğü elementlerden Z=43’e ‘Moseleyum’ adı verilmesi önerildi(Pittsburg Univ.), ama o dönemdeki Latince isim geleneği nedeniyle kabul edilmedi. (Bugün artık Lawrencium, Nobelium, Mendelevium gibi örneklerden sonra bu mazeret artık geçersizdir. Kanımca önemli bir yeni elemente –mesela element 118’e- onun adının verilmesi hala uygun olur).
(The name of Moseleyum was proposed for element Z=43 (now Technetium) by Pittsburg Univ. It was rejected for Latin name tradition for elements which is now left out with Lawrencium, Nobelium etc... I propose that one important trans-uranium element like Element 118 should be given his name. )
Moseley’in Ölümünden Sonra-IV (After His Death –IV : next slide)
Moseley’in birliğinin son konumu artık askeri kayıtlar ve Prof Heilbron’un kitabındaki ve benzeri kitaplardaki bilgilerden elde edilmiş durumdadır. M.E.Özel, N.Dilli ve Ian Mcquigg tarafından yapılan bir araştırmada elde edilen konumda (Conk Bayırı altında, ‘ ‘Çiftlik’de) bulunan İngiliz Mezarlığındaki 7 plaketin yanına yine mütevazi ve Moseley’in adını taşıyan bir plaket yerine olur kabısındayım.
(After His Death –IV)
Now, after a search of military records and by books such as Heilbron’s (H. Moseley : Life and letters of o Physicist), his graveyard is almost certainly located by M.E.Özel and N.Dilli of Çanakkale and Ian Mcquigg of Commomwealth War Graves Comission, CWGC. An additional plakette at the place on his name would be proper. This needs to be worked out by CWGC and Turkish Gelibolu Peace Park –present official name of the Gallipoli War Fields- Authorities.
