Xalbayeva maftunanin’ "Intelektual huqiq" páninen O’zbetinshe jumisi Tapsirdi: Xalbayeva m qabillawshi

Shet el mámleketlerde avtorlıq huqıqı hám turles huqıqlar ha’m olardi qorǵaw
Házirgi batıs mámleketleriniń kópshiliginde avtorlıq - huqıqıy munasábetleri arnawlı nızamlar menen, sonday-aq :
Franciyada Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám oni qorǵaw haqqında 1957-jıl 11-martdaǵı 57-298-san nızam hám Avtorlıq huqıqı, atqarıwshı artistlar, fonogramma hám videogramma jaratıwshılar hám de audiovizual esittiriw hám kórsetiwler kárxanalarınıń huqıqları haqqındaǵı 1985-jıl 3-iyuldagi 85-660 -san nızam menen;
GFRda Avtorlıq huqıqı hám turles huqıqlar haqqında 1965-jıl 9-sentyabr degi nızam menen;
Angliyada Ullı Britaniyanıń avtorlıq huqıqı haqqındaǵı 1988-jıl nızamı menen;
AQShda Avtorlıq huqıqın ulıwma qayta kóriw haqqındaǵı 1976-jıl nızamı menen;
Yaponiyada Avtorlıq huqıqı haqqındaǵı 1970- jıl 6-may nızamı menen tártiplestiriledi. Házirgi zaman avtorlıq huqıqı - ádebiyat, pán hám kórkem óner dóretpelerin qorǵaw hám olardan paydalanıw, olardıń avtorlarına jeke hám múlkshilik huqıqlar beriw hám de bul huqıqlardı qorǵawǵa tiyisli munasábetlerdi tártipke saliwshi normalar kompleksi. Avtorlıq huqıqı menen qorg`alatuǵın dóretpelerdiń kópshiliginen geyde milliy shegaralardan sırtda paydalanilg’ani sebepli avtorlıq huqıqın xalıq aralıq qorg`aw sisteması payda bolǵan. Usı sistema tiykarın 1886-jıl 9-sentyabrde qabıl etilgen Kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám shıǵarmalardı qorg’aw haqqındaǵı Bern konvenciyasi hám 1952-jıl 6-sentyabrde qabıl etilgen Avtorlıq huqıqı haqqındaǵı Pútkil dunya (Jeneva) konvenciyasi quraydı. Eki konvenciyag’a muwapıq olarǵa aǵza mámleketlerde jaratılǵan dóretpelerdiń avtorları hár bir mámlekette olardıń óz puqaraları iye bolǵan huqıqlardan, sonıń menen birge konvenciyalardin’ ózinde belgilengen huqıqlardan paydalanadılar. Bul milliy rejim principi sırt ellilerdiń huqıqlarına arnalǵan kóplegen dóretpelerde analiz etiledi. Áyne waqıtta Bern hám Pútkil dunya konvenciyalari ortasında arnawlı bir ayırmashılıqlar da joq emes. Atap aytqanda, Pútkil dunya konvenciyasi jámi bir neshe materiallıq -huqıqıy normalardan ibarat. Atap aytqanda, ol jaǵdayda shıǵarmanı awdarmalawǵa tolıq huqıq belgilengen: dóretpe tek avtor yamasa onıń huqıqıy miyrasxorları razılıǵı menen awdarma etiliwi múmkin. Dóretpelerdi qorǵaw múddeti avtordıń tirilik dáwirin jáne onıń óliminen keyin 25 jıldı quraydı. Milliy nızam hújjetlerine qaray avtorlıq huqıqın qorǵaw ushın belgilengen normalarg`a ámel etiw zárúr bolsa, olar, eger baspadan shig’arilg’an dóretpe nusqalarında avtorlıq huqıqın qorǵaw belgisi qoyılǵan bolsa orınlanǵan dep esaplanadı. Bul belgi sheńber ishindegi latınsha " S" hárıbi , tolıq avtorlıq huqıqları iyesiniń atı -familiyasi hám dóretpe birinshi ret baspadan shıǵarılǵan jıldan ibarat boladı. Shet el mámleketlerdiń ámeldegi nızam hújjetlerine qaray avtorlıq huqıqı obyektleri retinde ádebiyat, pán hám kórkem óner dóretpeleri ámel etedi. Bul dóretpeler sheńberi júdá keń. Hátte tek ǵana kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdiń ózinde hár túrli kitaplar, qollanbalar, maqalalar (ilimiy hám kórkem o’zgeshelikke iye bolǵan maqalalar ), muzıkalıq dóretpelerge tekstler (libretto), daǵaza etilgen hám daǵaza etilmegen lekciyalar, sóylewler, diniy wazlar hám, mısalı, magnit lentasında belgilengen basqa do`retpelar kiredi. Avtorlıq huqıqı sheńberinde ayriqsha “bólimler”: muzıkada avtorlıq huqıqı, súwretshiler, atqarıwshı – artistlardin’ avtorlıq huqıqı hám taǵı basqalar ajratılıwı tosınarlı bir hal emes. Avtorlıq huqıqına iye boliwshilar, áwele, puqaralar dóretiwshilik dóretpelerdiń jaratıwshıları bolıp tabıladı. Biraq geyde huqıqlar “xızmetke ta`n” dóretpelerdi jaratıwshı avtorlar isleytuǵın shólkemler, yaǵnıy jumıs beretuǵınlarǵa tiyisli boladı. Mısalı, AQSh, Angliya hám Yaponiyada xızmet tapsırmasin orınlaw processinde jaratılǵan dóretpe avtorı onı jaratqan xizmetker emes, bálki jallawshı, yaǵnıy firma esaplanadı. Kóplegen mámleketlerde bir neshe dóretpeler (mısalı, kinofilmlarg’a) bolǵan avtorlıq huqıqı ádetde olardı jaratıwshı shólkemlerge beriledi. Avtorlıq huqıqına iye boliwshilar retinde avtorlardıń miyrasxorları hám basqa huqıqıy miyrasxorları da tán alınadı. Bunday miyrasxorlar retinde geyde avtorlar yamasa olardıń miyrasxorlarınan ruwxıy dóretiwshilik dóretpelerinen paydalanıw tolıq huqıqın satıp alıwshı firmalar ámel etedi. Turles huqıqlar birlesken halda atqarıwlar, tamashalar, fonogrammalar, kabelli hám efirli esittiriw hám kórsetiwlerdi qorǵaw, olardan paydalanıw rejimin belgilew,atqarıwshılar, fonogrammalarni jaratıwshılar, esittiriw hám kórsetiw shólkemlerine múlkshilik hám mulkiy emes huqıqlar beriw hám de bul huqıqlardı qorǵawǵa tiyisli munasábetlerdi tártipke saliwshi huqıqıy normalar bolıp tabıladı.
Óz huqıqıy tábiyaatına kóre turles huqıqlar avtorlıq huqıqlarına uqsas. Biraq olar ǵárezsiz obyektlarge iye. Turles huqıqlar obyektleri atqarıwlar, fonogrammalar, efir yamasa kabel arqalı kórsetiw yamasa esittiriw beretuǵın shólkemniń kórsetiwleri yamasa esittiriwleri kiredi. Olar tıńlaniwi yamasa kóriliwi múmkin. Turles huqıqlardıń subyektleri avtorlardıń dóretpeleri (avtorlıq huqıqı obyektleri)in qosıq menen jırlaw, pyesani saxnaǵa qoyıw, kórsetiwdi televidenie arqalı kórsetiw jolı menen tamashagóylarga jetkeziwshi shaxslar esaplanadı. Solay etip, turles huqıqlar avtorlıq huqıq obyektlerin g’alabalastiradi hám sol sebepli kóplegen mámleketlerdiń nızam hújjetlerinde olar avtorlıq huqıqı subyektleri (dóretpelerdi jaratıwshılar ) dıń huqıqlarınan tuwındı hám olarǵa baǵınıqlı huqıqlar dep ataladı. Usınıń menen bir waqıtta, qorg’alatug’in dóretpelerden keń paydalanıw menen baylanıslı avtorlıq -huqıqıy máseleler tolıq hám barlıq mámleketlerde sheshilmegen. Bul jańa dóretpeler - EEM ushın programmalar, fonogrammalar hám videogrammalarg’a, sonıń menen birge atqarıwshı -artistlar, fonogammalar hám videogrammalardi tayarlawshılar, radio hám teledasturlarni jaratıwshılardıń turles huqıqların qorǵawǵa da tiyisli. Turles huqıqlar (neighbouring rights) ádetdegi avtorlıq huqıqına uqsas hám kórsetilgen tabıslar yamasa jemislerden atqarıwshı -artistlar yamasa fonogramma, videogrammalardi tayarlawshılar yamasa radio hám teledasturdi jaratqan shólkemlerdiń razılıǵı menen paydalanıwdı názerde tutadı. Ha’zirde ilimiy izertlewlerde hám oqıw processinde reprografiyanin’ avtorlıq -huqıqıy máselelerine da itibar qaratılıp atır. Bul mashqalalardıń túrli tárepleri analizine arnawlı ma’jlislerge arnalǵan. Olardıń qatnasıwshıları kórsetilgen mashqalalardi Franciya, Skandinaviya mámleketleri, GFR hám AQShda sheshiw máselelerin talqılag’an. Kórsetilgen mashqalalardıń barlıǵı sońı nátiyjede dóretpelerdiń avtorları hám shólkemler: baspalar, fonogrammalar hám videogrammalardi jaratıwshılar, radio hám televiziyalıq signallardı uzatıw qurılmaları iyeleriniń huqıqlarına ámel qılıw hám olardıń qorg’aliwin kúsheytiw wazıypasına barıp taqaladı.
AQSh nızamlar kompleksi 17-bóliminiń 106 -§da avtorlıq huqıqı iyesine tómendegilerge ruxsat beriw hám olardı ámelge asırıw tolıq huqıqı beriledi:
- avtorlıq huqıqı menen qorg’alip atırǵan shıǵarmanı nusqalar yamasa dawıs jazıwı formasında kóbeytiw;
- avtorlıq huqıqı menen qorg’alip atırǵan dóretpe negizinde tuwındı dóretpeler jaratıw ;
- dóretpe nusqaları yamasa fonogrammalarin keń jamaat ortasında satıw yamasa múlk huqıqın ózgeshe tárzde beriw yamasa prokatg’a (ijara) beriw jolı menen tarqatıw ;
- avtorlıq huqıqı menen qorg’alip atırǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı, muzıkalıq, dramatik hám xoreografik dóretpe, pantomima, kinofilm yamasa basqa audiovizual shıǵarmanı ǵalabalıq tarqatiw;
- avtorlıq huqıqı menen qorg’alip atırǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı, muzıkalıq, dramatik hám xoreografik dóretpe, pantomima, suwretleytuǵın kórkem óner shıǵarmasın (sonday-aq, kinofilm hám basqa audiovizual miynettiń ayırım kadrların ) ǵalabalıq kórsetiw.