Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd
Yüklə 461,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Ma salan
, baliqchilar o‘zlari tut- gan bir qarich baliqlarini qulochlab, dehqonlar o‘zlari yetishtirgan qovun-tarvuzlarni pudlab o‘lchagilari keladi. Shunday qilib, og‘zaki ijodimizdagi lof janri uchun zamin hozirlanadi. Xalq og‘zaki ijodidagi bir necha janrga mansub asarlar- 60 da lof-mubolag‘a badiiy tasvir vositasi sifatida o‘rin olgan. Jumladan, «Alpomish» dostonida yetti yoshli Hakimbek Olpinbiydan qolgan o‘n to‘rt botmon yoyni ko‘tarib, o‘q uzadi va Asqar tog‘ining cho‘qqilarini uchirib yuboradi. O‘n to‘rt botmon yoy eng kichik o‘lchov bilan hisoblagan- da ham bir tonnaga yaqin og‘irlikni tashkil qiladi. Tog‘ning cho‘qqilarini uchirib yuboradigan yoyning o‘qini tasavvur qilish ham oson bo‘lmasa kerak. Xalq dostonlari va ertak- laridan o‘rin olgan mubolag‘ali lavhalar ko‘p jihatdan loflarga yaqin turadi. Ammo loflar faqat mubolag‘ali o‘rin- lardangina iborat bo‘lmaydi. Loflar o‘ziga xos fikr musobaqasidir. Ularda ikki taraf ishtirok etadi. Birinchi taraf g‘ayritabiiy mubolag‘a vositasida o‘ziga tegishli narsaning lofini qiladi. Hamma gap ikkinchi tarafning javo- biga bog‘liq bo‘ladi. Chunki ikkinchi taraf birinchi lofchi - ning fikriy mubolag‘asini inkor qilmaydi. Aksincha, tas- diqlaydi. Ammo keyingi lofchi mohir askiyaboz va Nasriddin afandi kabi shunday javob topadiki, avvalgi lofchi bu javobdan lol qoladi. Shuning uchun ham hech ikkilanmay askiya, Nasriddin afandi va lof namunalaridagi odamni hayratga tushishga majbur qiladigan, kuldiradigan javoblarni o‘ziga xos fikriy kashfiyotlar deb qabul qilish mumkin. Xalq og‘zaki ijodidagi jamoalik xususiyati ko‘proq folklor asarlarining keng ommalashuvida, ularning mukam- mallashuvida namoyon bo‘ladi. Lekin bari bir bu so‘z san’ati namunalari qaysidir ijodkor shaxs tomonidan yarati- ladi. Va vaqtning o‘tishi, birinchi ijodkor nomining ma’lum emasligi oqibatida mazkur asarga jamoa, ya’ni xalq muallif bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham boshqa asarlar kabi loflar ham umuman o‘zbek xalqining zukkoligi, hozirjavobligi, mohir ijodkor ekanligini dalillaydi. Loflar ko‘pincha qiziqchilik va askiya aytish bilan shug‘ullanadigan odamlar davrasida ijro etiladi. Shuning uchun bir lofchi ikkinchisi bilan lof aytishni boshlagani zahoti musobaqaga kirishadi. Masalan , qiziqchilik va askiyada ustoz san’atkor hisoblangan marg‘ilonlik Yusufjon qiziq mohir askiyaboz Mamajon maxsum bilan lof aytishib qolishibdi: Yusufjon qiziq: — Marg‘illonning yeri xo‘b yer-da, bir bosh uzumi ikki zambar keladi-ya! Mamajon maxsum: — Tokini Andijondan parxish qilib olib kelgandirsiz- 61 da, — debdi. Bu misolda Mamajon maxsum fikriy jihatdan Yusufjon qiziqni yengdi. Chunki parxish qilingan tokning ildizi Andijonda qoladi. Demak, Mamajon maxsum o‘zi - ning viloyatidagi yer serhosilligini Marg‘ilonnikidan ustun qo‘ygan. Yana bir misolga e’tibor qiling: Bir lofchi ikkinchi bir lofchining uyini taqillatdi. Lofchi chiqib so‘radi: — Men bilan chandishaman deysan, yoshing nechada? — Odam Atodan yetti muchal kattaman, — deb javob berdi chaqirib kelgan lofchi. — Bu javobdan ikkinchi lofchi ho‘ngrab yig‘lay boshladi. — Nega muncha to‘lib yig‘layapsiz? — Sen tug‘ilgan yili mening bir uylik-joylik o‘g‘lim o‘lgan edi, shu esimga tushib ketdi, — dedi ikkinchisi. Mazkur lofda eshikni taqillatgan lofchi shunday bir vaqt belgisini tilga oldiki, undan oldingi muddatni topish mumkin emasdek tuyuladi. Chunki Odam Ato umuman odamzodning birinchi vakili hisoblanadi. Birinchi lofchi o‘zini Odam Atodan ham yetti muchal oldin tug‘ilganini, ya’ni undan sakson yoshdan ko‘proq katta ekanini aytdi. Ikkinchi lofchi esa birinchi lofchi tug‘ilgan yili uyli-joyli o‘g‘li o‘lganini eslab yig‘lay boshladi. Demak, ikkinchi lofchi birinchi lofchidan kamida qirq yosh katta ekanini ta’kidlamoqda. Loflarda xalq maishiy hayotdagi turli lavhalar, voqea- hodisalar yuzasidan paydo bo‘lgan o‘z mulohazasini kulgi asosida bayon qiladi. Shu bilan xalqning mazkur holatlarga nisbatan muno - sabatini ham bilib olish mumkin bo‘ladi. Masalan , ba’zan ikki tanish nogoh uchrashgan paytda, dunyodagi hamma yumushlarini esdan chiqarib soatlab gaplashib qoladi. Loflarning birida bu haqda shunday deyilgan: «Toshkentdagi bir mashhur lofchi Andijondagi do‘stinikiga kelib, uni lof bilan mot qilmoqchi bo‘ladi. Eshigini taqillatsa, haligi do‘sti ustiga po‘stin, boshiga tel- pak, oyog‘iga etik kiyib chiqib qarshi oladi. — Ha, saratonda bu nima qilganing? — deb so‘radi toshkentlik lofchi. — Sen bilan bo‘ladigan suhbat qizib ketib, shu bilan qishga kirib qolsak, sovqotib qolmay deb, bir yo‘la kiyinib chiqdim, — deb javob beribdi, — andijonlik lofchi. 62 Agar biz o‘rgangan adabiyot namunalarini sinchiklab kuzatsak, ularda ham adiblar loflardagi usuldan foydala - nishganiga guvoh bo‘lamiz. Bunday namunalarda asar mualliflari munozaraga kirishgan ikki qahramondan biri - ning topqirligini, zukkoligini ko‘rsatadi. Masalan , Alisher Navoiy yozgan «Farhod va Shirin» dostonidagi Xisrav bilan Farhod o‘rtasidagi munozarada Farhod zolim shohning har bir savoliga mantiqli javob beradi. Dedi: «Qay chog‘din o‘lding ishq aro mast». Dedi: «Ruh ermas erdi tang‘a payvast». Xisrav qarshisida turgan Farhodni mensimay, uning qachondan ishq dardiga mubtalo bo‘lganini so‘raydi. Bu so‘roqda Xisrav o‘zining Farhoddan ancha oldin Shiringa ko‘ngil qo‘yganini ta’kidlash ma’nosi ham yo‘q emas. Ammo Farhodning javobi Xisravni mot qiladi. Chunki Farhod o‘z gapida ishq dardiga tug‘ilmasdan oldin mubta- lo bo‘lganini aytgan edi. Alisher Navoiy bu lavhada xalq og‘zaki ijodidagi loflardan foydalangan bo‘lsa ajab emas. Shunday qilib, loflarda o‘zbekning kulgiga moyil xalq ekani yana bir bor namoyon bo‘ladi. Loflar xalqimizning zukkoligini, fikrlash chegarasi beqiyos ekanligini, so‘zga chechan va hozirjavobligini dalillovchi janrlardan biri hisoblanadi. Yüklə 461,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|