Xiv bob qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolari

Immunitet jarayonida ishtirok etuvchi (immunokompetent) hujayralar.

Bunday hujayralarni asosan ikki turga ajratish mumkin:

1. Limfotsitlar. Ular o`z navbatida ikki xil hujayralarga – T-(timusga tobe) va B- (suyak ko`migiga tobe) limfotsitlarga tafovut qilinadi. Bundan tashqari, immunitetda na T-, na B-limfotsitlarga mansub «tabiiy killerlar» ham ishtirok etadi.

2. Yordamchi hujayralar. Bularga makrofaglar, interdigitlovchi va dendritli hujayralar kiradi. Bu hujayralar immun sistema a’zolarida T- va B-limfotsitlar uchun maxsus mikromuhit yaratish bilan birga, limfotsitlarning antigenlarni zararsizlantirish jarayonida ham faol ishtirok etadi. Immunitetning yordamchi hujayralari qatoriga retikulyar hujayralarni, eozinofil va bazofil leykotsitlarni, to`qima bazofillarini va hokazolarni ham kiritish mumkin.

T- va B-limfotsitlarning ko`payishi va differensiallashishi antigenga bog`liq yoki bog`liq bo`lmagan holda kechishi mumkin.

Antigenga bog`liq bo`lmagan ko`payish va shakllanish jarayoni immun sistemaning markaziy organlarida (timusda va qizil suyak ko`migida) amalga oshadi. Bu a’zolarda T- va B-limfotsitlar mikromuhit hujayralari ta’sirida yetiladi. Antigenga bog`liq jarayonlar esa periferik immun-himoya a’zolarida sodir bo`ladi. Organizmga antigen turli yo`llar bilan tushishi mumkin. Antigen uchun eng asosiy «darvozalar» ovqat hazm qilish, nafas olish, siydik chiqaruv yo`llari va boshqa a’zolarning shilliq pardalari hisoblanadi.

T- limfotsitlar hujayraviy immunitetning asosiy tuzilmalaridir. Bundan tashqari, ular gumoral immunitetda ham faol ishtirok etadi va umumiy immun-himoya reaksiyalarini boshqarishda muhim o`rin tutadi. Hozirgi paytda T-limfotsitlarni bajaradigan vazifasiga qarab quyidagi asosiy turlari (subpopulyatsiyalari) farq qilinadi:

a) T- killerlar, ya’ni qotil limfotsitlar. Ular yot hujayralarga ta’sir etib, ularni o`ldirish va yemirishda ishtirok etadi.

b) T-xelperlar (helper – yordamchi) – gumoral va hujayraviy immunitetda yordamchi vazifani o`taydi. Ular antigenni tanib olib, B- limfotsitlarni shu antigenga qarshi antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmotsitlarga aylantirishga yordam beradi.

v) T-supressorlar (supressor – pasaytiruvchi) B-limfotsitlarning plazmotsitlarga aylanish jarayonini susaytiradi va shu tufayli antitelo hosil bo`lishini boshqarishda ishtirok etadi.

g) T-amplifayerlar (amplifier – kuchaytiruvchi) o`z navbatida T-killerlar va T-xelperlarning faoliyatini kuchaytiradi.

d) T-differensiallovchilar (differentiator – belgilovchi) qonning o`zak hujayralariga ta’sir ko`rsatib, ularning ma’lum bir yo`nalishda ko`payishini hamda shakllanishini boshqaradi.

Bundan tashqari, T- limfotsitlar orasida «eslab qoluvchi», ya’ni antigen to`g`risidagi ma’lumotni eslab qoluvchi hujayralar ham borligi aniqlangan. T-limfotsitlar barcha limfotsitlarning taxminan 60-65 foizini tashkil etib, ularning yashash muddati bir necha oylab va yillab bo`lishi mumkin. Ularni tuzilishi jihatidan B- limfotsitlardan ajratish qiyin. T- limfotsitlarda lizosomalar ko`proq bo`lishi va donador endoplazmatik to`r kanalchalarining kamroqligi qayd etilgan. Yana T- limfotsitlar sitoplazmasida ba’zi bir fermentlarning (masalan, alfa-naftilatsetatesterazaning) aktivligi yuqori ekanligi ma’lum. T- limfotsitlarning B-limfotsitlardan farq qiluvchi belgisi bo`lib, bularning qobig`ida joylashgan retseptorlari hisoblanadi. T-limfotsitlar yuzasida maxsus Thy-retseptorlar joylashib, ular bu limfotsitlarning barcha turlari uchun xosdir. Ularda antigenlarni «tanib olish» imkoniyatiga ega bo`lgan 1a-retseptorlarning borligi ham tan olinadi.

B- limfotsitlar gumoral immunitet jarayonida qatnashuvchi asosiy hujayralardir. Ularning asosiy vazifasi antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmotsitlarni hosil qilish va shu tufayli organizmda gumoral immunitetni ta’minlashdir. B- limfotsitlarda T- limfotsitlarga nisbatan donador endoplazmatik to`rning yaxshiroq rivojlanganligi kuzatiladi. B- limfotsitlarning T-limfotsitlardan asosiy farqi ularning qobig`ida joylashgan retseptorlaridir. B-limfotsitlar yuzasida

immunoglobulinlarga xos tuzilishga ega bo`lgan retseptorlar bo`lib, ular yuza immuno-globulinlar deb ataladi (yuIG). B-limfotsitlar barcha limfotsitlarning 20–25 foizni tashkil qilsa, ulardan 14–17foizni IgM, 6–8 foizni IgG hamda 1–4 foizni IgA, IgE va IgD immunoglobulinlar sinfidan iborat retseptorlar saqlovchi hujayralar hosil qiladi. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, T-limfotsitlar yuzasida ham immunoglobulin retseptorlar topilgan. Biroq bu retseptorlar miqdori jihatidan B-limfotsitlarga nisbatan deyarli 100–1000 marta kam bo`ladi. Immunoglobulin tabiatli retseptorlardan tashqari B- limfotsitlarda ular uchun maxsus bo`lgan HBLA, 1a, Fc-retseptorlar va komplementning C<sub>3</sub> qismiga nisbatan retseptorlar ham bo`ladi. Hozirgi paytda B - limfotsitlarning bir necha turlari farq qilinadi. Ulardan B-xelperlarni, B- supressorlarni va «eslab

qoluvchi» B-limfotsitlarni ko`rsatib o`tish mumkin. B- limfotsitlarning yashash muddati ancha qisqa bo`lib, bir necha haftadan oylargacha bo`ladi. Ko`rsatib o`tilgan T-, B- limfotsitlar va ularning subpopulyatsiyalaridan tashqari immunitet jarayoni o`zida na T-, na B- hujayralarga xos belgilarni tutmaydigan «nul» hujayralarning ahamiyati katta. Bu hujayralar barcha limfotsitlarning 5–15 foizni tashkil etadi. Ular asosan sitotoksik ta’sir ko`rsatish qobiliyatiga ega bo`lib, killerlar turkumiga kiradi. Bu hujayralar orasida L (lysis – eritish), K (killer – qotil) va TK (patiga1 killer – tabiiy killer) limfotsitlar ajratiladi. Sitotoksik ta’sir ko`rsatuvchi limfotsitlar (T- killerlar, L, K va TK-limfotsitlar) yot hujayralarni o`ldirish va yemirishda asosiy o`rin tutadigan maxsus moddalarni yoki l i m f o k i n l a r n i ishlab chiqaradi. Limfokinlar yot hujayralarning plazmolemmasiga yemiruvchi ta’sir ko`rsatadi. Natijada, yot hujayralar halok bo`ladi. Ammo limfokinlarning ta’siri faqat shu bilangina chegaralanmaydi. Limfokinlarning boshqa xillari ham mavjud bo`lib, ular limfotsitlarning ko`payishi, shakllanishi va antigenlar to`g`risida ma’lumot olish jarayonlarini boshqarib turadi. Limfotsitlarning ko`payishi, shakllanishi va faoliyati immunitet jarayonlarida ishtirok etuvchi yordamchi hujayralar bilan chambarchas bog`liqdir.