Xorazm viloyat pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti
Yüklə 0,85 Mb.
|
Xabarning to`rt tomoni Mutaxassislarning fikricha , har bir suhbat (xabar)ning to`rt tomoni mavjud. Mazmuni: faktlar darajasida qanaqa axborot beriladi? Buyruq: so`zlovchi hamsuhbatini nimaga taklif qilyapti? Munosabat: suhbatdoshlar orasidagi munosabat qanaqa? O`zini baholash: so`zlovchi suhbatdoshiga o`zi haqida nima demoqchi? Psixolog Diter Freyning ta’biricha: Aytildi degani- bu eshitildi degani emas, Eshitildi degani – bu tushunarli degani emas, Tushunarli degani- bu roziman degani emas, Roziman degani – bu qabul qilindi degani emas, Qabul qilindi degani – bu o`zlashtirildi degani emas. Keling, psixologning yuqorida keltirilgan ta’kidini tekshirib ko`rish uchun bir tajriba o`tkazamiz.Oila a’zolaringiz bilan ovqatlanib o`tirganda (agar 12 yoshdan katta farzandlaringiz yoki uka – singillaringiz , yoki , ayniqsa kelinlaringiz bo`lsa) choynakni qo`lingizga oling va “Voy, choy yo`q ekan” deb joyiga qo`ying.Siz choynakda choy yo`qligini oshkor qildingiz , xolos.Lekin sizning bu xabaringiz atrofdagilarga turlicha ta’sir qilishi shubhasiz. Kimdir choynakni ko`tarib , choy damlagani ketadi. Yana kimdir “Buncha ko`p choy ichmasa, choy ichgisi kelsa , indamasdan ichavermaydimi ” deb o`ylaydi va “Hozirgina bor edi- ku , qolmabdimi” deb o`zini oqlashga urinadi. Boshqa toifadagi kishilar esa “Yana menga pisanda qilyapti, choyni men ichib qo`yganimni bilib, kesatyapti” deb xayolidan o`tkazadi va sizning xabaringizni unga nisbatan salbiy munosabat belgisi sifatida qabul qiladi. Bunday holatlarga yo`l qo`ymaslik uchun nima qilish kerak? Muloqot (kommunikatsiya)ning asosiy muammosi – tushunmaslikdir. Kommunikatsiyaga oid kichik maslahatlar:
Samarali muloqot qoidalari
So`z degan narsa o`qituvchilarga o`z fikrlarining bayoni uchun emas, balki boshqalar tafakkurini uyg`otish uchun berilgan. (V.O.Klyuchevckiy) Siz samarali muloqot qilishda o`quvchilarning yoshi, ma’lumoti, ma’naviy olami va madaniyati, shuningdek, suhbat vaqti va vaziyat muhim ahamiyatga egaligini bilasiz. Quyida samarali muloqot qilishda qo`l keladigan ayrim qoidalar va tavsiyalar berilgan.Bu foydali ma’lumot ish faoliyatingizga yordam beradi deb umid qilamiz. Marhamat, ular bilan tanishing. Dars davomida o`quvchilar signal (xabar)lar yuboradilar. Agar insonlarning kayfiyatlari yaxshi bo`lsa:
Agar insonlarning kayfiyatlari yomon bo`lsa:
O`quvchilar guruh bo`lib yuboradigan signallar
O`quvchilar u joydan bu joyga suriladilar, bir – birlari bilan gaplashadiular, bir – birlariga varaqlar uzatadilar, keraksiz ishlarni qiladilar. Demak, Siz o`z o`quvchilaringizni yo`qotayapsiz. Darsingiz juda zerikarli yoki ular axborot qabul qila olmaydigan darajada charchadilar. 2.Motamsaro sukunat Material haddan tashqari oddiy va sinfda na savollar va na izohlar paydo bo`lmayapti.Shunday muhit vujudga kelganki, o`quvchilar o`z fikrlarini aytishdan qo`rqadilar, o`z mulohazalaridan uyaladilar. 3.Siz gapirayotganingizda ular sizga qarashadimi? Agar qarashsa, demak, o`quvchilar o`zlarini har jihatdam qulay his qilishadi va Sizning gapingiz ularni jalb qiladi. Agarda ular ko`zlarini olib qochishsa, demak, nimadir joyida emas. 4.O`quvchilar suhbat chog`ida bir – birlarining ko`zlariga qarashadimi? Agarda qarashsa, demak, o`quvchilar o`zlarini yaxshi his qilyaptilar, ochiq suhbat va muloqotga tayyordirlar, agar ikki yoki undan ortiq o`quvchi suhbat chog`ida bir – birlariga qarashmasa, demak, sinfda muammolar yuzaga kelgan. 5.Holatlar O`quvchilar, odatda, nimadir aytmoqchi bo`lganlarida oldinga egilib, holatlarini o`zgartiradilar.Bu holat o`quvchilarning taranglashuvi yoki bo`shashganliklarini bildiradi. Holatning charchash va hushyorlik signali bo`lishi mumkinligi tabiiydir. Savollar berib o`z farazlaringizni tekshirib olsangiz, muammolarni yechish oson bo`ladi. O`z farazlaringizni tekshiring. O`quvchilar bilan aloqangizni yaxshilang. O`zingizni tutishingiz va uslubingiz mashg`ulotning yo`nalishini belgilaydi - ruxsat beradi yoki ta’qiqlaydi. O`qituvchi ham sinf o`quvchilariga noverbal signallar yuboradi. Kongruentlik (ustma- ust tushadigan) – inson tomonidan talaffuz qilingan nutq va noverbal signallarning muvofiqligi. So`zlaganda gapingiz va qo`l yoki tana harakatlaringiz, yuz ifodangiz bir xil ma’noni ifoda etishiga alohida e’tibor bering. Hurmatli hamkasb! Bola ta’limi va tarbiyasi bilan shug`ullanadigan kishilarning asosiy vazifasi nimadan iborat, bilasizmi? Ha, to`g`ri, savol berish ehtiyojini tug`dirish, savollarga vaqtida va qoniqarli javob berishga harakat qilish. Oqituvchilar egallashi lozim bo`lgan muhim ko`nikmalardan biri- savol berish va savollarga javob berish layoqatidir.Quyida e’tiboringizga “savollar” mavzusiga oid ma’lumotlarni keltiramiz.Eng avvalo, savol turlaridan boshlaymiz. Ochiq savollar Umumiy ochiq savollar – suhbatni rivojlantirish, davom ettirishga yordam beradi, ularga qisqa javob berib bo`lmaydi: -Muammoning bunday yechimi ishga qanday yordam beradi? -Qaror qabul qilinmasa, nima sodir bo`ladi?
- Sizning fikringiz qanday? - Lobar bu xususida nima deb o`ylaydi?
-Siz bunday xulosalarga qo`shilasizmi? - Soat necha bo`ldi?
- Ushbu hujjatlarning nusxasini menga faks orqali jo`nata olasizmi? - Biroz sukut saqlay olasizmi? 5.Qayd etuvchi savollar- muammo, dalil (asos), kelishuvlar, natijani qayd etadi: -Demak, biz …ga kelishdik-a?
-To`g`ri qo`yilgan savol , sinfni, o`qituvchining umumlashtirgan fikrlarini qabul qilmasdan, balki o`z xulosalarini chiqarishga undaydi. “Ushbu mashq davomida o`zingizni qanday his qildingiz? ”- bu kabi savollar hisobsiz javob turini berishga imkon beradi. Vaholanki, “Bu topshiriqni bajarayotib o`zingizni yaxshi sezdingizmi?”kabi savollar javob imkoniyatlarini “ha“ va “yo`q” doirasida chegaralab qo`yadi. Birinchi turdagi savollar muhokamaga yo`l ochsa, ikkinchisi, aksincha, to`siq bo`ladi. - Savolni ijobiy yo`nalishda bering. “Nima sababdan bu reja kutilgan natija bermadi?” deb so`rash o`rniga “Agar biz bu rejani qabul qilsak, qanday muammolarni yechishimiz kerak bo`ladi?” kabi savol bilan murojaat qilgan ma’qul. - Savollarni oldindan hozirlash va ulardan qachon foydalanishni rejalshtirish samarali bo`ladi. Savollar ko`pincha kelgusi kichik ma’ruzalarga o`tishda ko`prik vazifasini bajaradi. To`g`ri qo`yilgan savol ish bilan ma’lum darajada tanishlikdan dalolat beradi. F.Bekon Savol berayotib: 1.O`z savollaringizni oldindan rejalashtiring. Dars davomida qachon va nima haqida so`rashishngiz bo`yicha aniq tasavvurga ega bo`lishingiz lozim. 2.Berilayotgan har bir savolning maqsadini bilishingiz kerak. 3.Umumiy savollardan xususiy savollarga o`tishingiz foydali bo`ladi. 4. Berilayotgan har bir savol umumiy mavzuga tegishli bo`lishi zarur. 5.Savolni qisqa, aniq, lo`nda va tushunarli qilib bering. 6.Savollarni bir- biriga mantiqan bog`lang. 7. Savolni avval butun sinfga, keyin alohida bir o`quvchiga bering. 8. “Ha“ yoki “yo`q” deb javob beriladigan savollardan saqlaning. 9.Savol berganingizdan keyin javob beruvchining so`zini bo`lmang.
1.Savolning maqsadi va mazmunini to`g`ri anglaganingizga ishonch hosil qiling. 2.Savolni boshqa jumlalar orqali ifodalab, uni to`g`ri tushunganligingizga ishonch hosil qilish maqsadida savol egasiga qayta murojaat eting. 3.Savolga to`liq va aniq javob berishga harakat qiling. 4.Berilishi mumkin bo`lgan savollarni oldindan o`ylab, ularga o`z javoblaringizni tayyorlab qo`ying. 5.Savolni inkor etmang va shu zahoti javob bera olmasangiz, unga keyinroq albatta qaytishingizni ayting. 6.Agar savolning javobini bilmasangiz, buni yashirmang va auditoriyaga yordam so`rab murojaat qiling.
Javoblarni qay holatda qabul qilish lozim: 1.Javob sizni qoniqtirdi – minnatdorchilik bildiring, rag`batlantiring; 2. Javob qisman to`g`ri, to`liqsiz berildi- to`g`ri qismini alohida ta’kidlab ko`rsating, ko`proq aniqlashtiruvchi savollar bering yoki savolni boshqa kishiga yo`naltiring; 3.Javob sizni qoniqtirmadi- suhbatdoshingizning harakatlarini ma’qullang, uni noqulay vaziyatga qo`ymang, savolni boshqa jumlalar orqali qayta ifodalang, boshqa o`quvchiga murojaat qiling yoki o`zingiz javob bering. Savol / sharhlarga munosabatni qanday bildirish kerak:
O`quvchilarni noqulay vaziyatga qo`ymaslik uchun savollarni qanday berish zarur: 1.Savolni avval butun sinfga bering; 2.O`quvchilarga savolni o`ylab olish uchun fursat bering; 3.Agar kimdir javob berish istagini bildirsa, uni rag`batlantiring, davom ettirish yoki qo`shimcha qilishni so`rang; 4.Agar yetarlicha vaqt o`tsada, sinf jim o`tirsa, o`quvchilarning sizga uzatayotgan noverbal belgilari (nigoh yo`nalishi, tananing oldinga engashishi)ga e’tibor bering va biror kishiga shaxsan murojaat qiling; 5.Agar hech qanday belgilar sezilmasa, savolni sharhlashingizga ehtiyoj bor – yo`qligini sinfdan so`rang; 6.Yaxshi savol berilgani uchun maqtashni oshirib yubormang.
Qayta bog`lanish nima? Inson hayoti davomida doim o`zgalar bilan muloqotga kirishib, atrofdagilarning o`ziga nisbatan munosabatiga tayanib yashaydi. O`z navbatida, o`zi ham atrofdagilar haqida fikr yuritadi, ularning hatti- harakatlarini baholaydi. Ko`pchilik o`zgalarning fikrini o`ta muhim hisoblaydi, bu fikrlarni inobatga olish zarur deb biladi. Munosabat ifodalashning o`z tartib- qoidalari mavjud bo`lib, bu jarayon qayta bog`lanish deb yuritiladi.Qayta bog`lanish – bizning xulqimiz va harakatlarimizning boshqa kishilarga o`zimiz sezmagan holda ta’sir ko`rsatishi haqida ma’lumotdir. Bir kishi yoki butun bir guruh o`zining boshqa kishilarning harakatlariga nisbatan reaksiyasini ularga kamchiliklarini tuzatishda yordam berish maqsadida ifoda etish qayta bog`lanishga olib keladi. Qayta bog`lanish hamda harakatni talqin qilishni o`zaro farqlash lozim.Xususiy talqinda, masalan, quyidagicha fikr bildiriladi: “Sen, menimcha, …. ni qilyapsan”; qayta bog`lanishda esa ‘’Sen …ni qilganingda, men …ni his qilyapman”. Talqin harakatni talqin qiluvchining qabul qilish xususiyatlariga bog`liq bo`lishi mumkin. Qayta bog`lanish esa bir kishining boshqa bir kishi harakatlariga nisbatan reaksiyasini ifoda etadi. Darsni baholash maqsadida qo`llanadigan qayta bog`lanish usullari Ko`pincha dars oxirida o`qituvchi xulosa chiqarish, uyga vazifa berish bilan kifoyalanadi. Ayrim hollarda “Dars sizga yoqdimi?” deb so`rashi mumkin.Quyida qayta bo`glanishning ba’zi bir usullarini namuna sifatida keltiramiz. Debrifing- ingliz askarlarining asirlardan barcha axborotni siqib so`rab olguncha bo`lgan jarayon, savol- javob orqali kerakli axborotni olish usuli. Aynan debrifing jarayonida bajarilgan ishlarning mohiyati aniqlashtiriladi, maqsadga erishganlik darajasi tahlil qilinadi, xulosa qilinadi, o`quvchilar bilib olganlari va yana o`rganishlari lozim bo`lgan material orasidagi munosabat o`rnatiladi, keyingi harakatlar rejasi belgilanadi. Debrifing bosqichlari: 1.bosqich:faktlarni aniqlash(Nima sodir bo`ldi?) 2.bosqich :sabablar tahlili (Nega shunday bo`ldi?) 3.bosqich: harakatlarni rejalashtirish (Endi nima qilamiz?) Birinchi bosqichda sodir bo`lgan voqealar qayd etiladi, hosil bo`lgan his – tuyg`ular oshkor etiladi, nima sodir bo`lishi mumkinligi to`g`risida emas, haqiqatdan amalga oshgan voqea haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi bosqichda voqeani keltirib chiqargan sabablar tahlil qilinadi, muqobil nazariyalar muhokama etiladi, misollar keltiriladi. Uchinchi bosqichda keyingi qadamlar aniqlashtiriladi.
Qayta bog`lanishning samarali usullaridan biri. Dars yakunida o`quvchi uchun foydali ma’lumot olishga yordam beradi. Eslatib o`tamiz: gamburger (inglizcha so`z, o`zbek tilida muqobili yo`q, hozir turkcha kabobga o`xshaydi)- ichiga cho`g`da pishgan, qovurilgan go`sht qo`yilgan non.Mazali bo`lishi uchun salat bargi, sabzi salati, mayonez, ketchup solinadi. “Gamburger” usulini qo`llaganda o`qituvchi so`zini quyidagicha boshlashi mumkin: -Hurmatli o`quvchilar , ko`pchiligimiz gamburger nima ekanligini bilamiz, uni sevib iste’mol qilamiz.Ayting-chi, uning kaloriya jihatidan qimmatli qismini nima tashkil etadi?( go`sht).Siz uchun dars davomida nima qimmatli bo`ldi? Barcha o`quvchilar o`z fikrlarini bildiradilar.Keyin o`qituvchi davom etadi: -Gamburgerning mazasini nima buzdi? -Gamburgeringizga nimalar yetishmayapti? Fikrlar umumlashtiriladi, oqituvchi ham hamma qatori o`z fikrini bildiradi.
Har bir ishtirokchi uchta (xursand, neytral, xafa) qiyofa chizilgan kartochka oladi va unda o`zining, guruhning ishtirokini hamda dars mazmunini baholaydi. Doskaga konvert ilib qo`yiladi. Ishtirokchilar baholash varaqalarini shu konvert ichiga soladilar. Oltita shlyapa Amalda undan har qanday ijodiy jarayonni tartibga solish, mantiqni emotsiyadan ajratib, yangi betakror g`oyalar yaratish uchun foydalanish mumkin. Bunda o`qituvchi 6 xil rangdagi kichik qog`ozlardan ishtirokchilar soniga mos ravishda shlyapalar yasaydi.Bu shlyapalar dars boshlanishida kichik guruhlarga bo`lish uchun qo`llanishi mumkin.Mashg`ulot yakunida har bir guruhga o`z rangidagi boshga kiyish mumkin bo`lgan qog`oz shlyapalar taqdim etiladi va muhokama olib boriladi.
Ta`lim – tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma`lum. Bu haqda Prezidentimizning quyidagi so`zlari ibratlidir: «Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Buning uchun har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo, shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan keib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta`lim – tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta`lim va tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi» (I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. T. «Ma`naviyat», 2008. 61-bet.). Interfaol metodlarning ta`lim va tarbiya jarayonidagi o`rni va imkoniyatlari: Interfaol metod-ta`lim jarayonida o`quvchilar hamda o`qituvchi o`rtasidagi faollikni oshirish orqali o`quvchilar bilimini o`zlashtirishni faollashtirishi, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishi ko`zda tutilgan. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|