Xülasə t ədqiqatın məqsədi

6.Böyük ipək yolu zolağı və Avro-Asiya inteqrasiyası

Tarixi qədim ipək yolu ötən iki minillik boyunca Şərqlə Qərbi, konkret olar bir qədər də geniş aspektdə Asiya, Avropa və Afrika sivilizasiyalarını birləşdirən böyük ticarət marşrutu kimi fəaliyyət göstərib. O, müvafiq coğrafiyanı əhatə edən kiçikli-böyüklü bir sıra ölkələrin iqtisadi və mədəni inkişafında mühüm rol oynayıb. Ölkələr bu inteqrir xəttdən bəhrələnərək biri-birlərindən çox şeylər öyrənmiş, yeni yaranışların, texnologiyaların, mədəni və zəruri material məhsulların mübadiləsi aparmışlar. Bütün bunlar dərin kök və uzaq sərhədlər huddularında Çin və Roma imperiyalarının bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olduqlarından sonra baş vermişdir. Orta əsrlərdə möhtəşəm Osman dövləti sərhədlərinin Avropanın içərisinə genişləndirdiyi cağlarda onun Qərb qapıları imperatorluğun nəzərətinə keçmişdir. Belə situasiya isə özü-özlüyündə böyük coğrafi kəşflərə yol açmışdır. Daşınmaların ağırlığı dəniz yollarına keçmiş, dəvə karvanlarını gəmilər əvəz etmişdir. Süveyş kanalının açılması isə son iki əsrdə Avropa və Asiya arasında ticarət əlaqələrini zirvəyə qaldırmışdır. Hazırada iki qitə arasındakı karqo mübadiləsinin 90%-i dəniz ticarətinin üzərinə düşür. Bütün bunlaraq baxmayaraq həcm müxtəlifliyinin dəyişməsinə məruz qalmış bu marşrut daim yarlı və işlək olmuşdur.

Əhəmiyyətli haldır ki, nəhəng ticarət və nəqliyyat qovşağında yerləşən Azərbaycan ərazisi müvafiq marşrutda mühüm keçid rolunu oynamışdır. Sonralar regionda baş verən işğalçı hadisələr, XIX-XX ərlərdə Azərbaycanın çar Rusiyası, sonra isə SSRİ-nin tərkibinə qatılması buradakı logistik durumu dəyişdirmişdir. Ötən əsrin sonlarında dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə Azərbaycan bütün siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni dəyərləri ilə yanaşı həm də Böyük İpək Yolu marşrutundakı tranzit məkan kimi də yenidən qloballaşan dünyanın diqqət mərkəzində dayanmışdır. Bu ərəfədə Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev tarixi reallıqları nəzərə alaraq “Böyük İpək Yolu”nun bərpası istiqamətində mühüm təşəbisllərdə bulunmuş və əməli səylər göstərmişdir. Onun müdrik siyasəti və qətiyyəti ilə bu layihədə Azərbaycanın həyatında mühüm rol oynamağa başlamışdır. Ümummilli liderin təşəbbusü və rəhbərliyi ilə 1998-ci ilin sentyabrında Bakıda dünyanın 42 ölkəsinin dövlət başçıları və nümayəndə heyətlərinin iştirak etdiyi Böyük İpək yolunun bərpa və inkişaf etdirilməsinə dair beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda çıxış edən Heydər Əliyev İpək yolunun bərpasının əhəmiyyətinə toxunaraq demişdir: “Bakıda keçirilən zirvə görüşü əməkdaşlığın inkişafında, sülhün qorunmasında, hər bir ölkə və ümumiyyətlə, bütün Avrasiya məkanına firavanlıq və rifahlığın gətirilməsində öz tarixi yolunu oynayacaqdır” [9]

Möhtəşəm Böyük İpək yolu konfrasından artıq iki onillik vaxt keçir. Ötən müddət ərzində görülən işlər nəticəsində AvroAsiya məkanında Azərbaycan mühüm tranzit ölkəyə çevrilmişdir. Bu nəqliyyat dəhlizi ilə ötən il (2013-cü il) 53,6 milyon ton yük daşınmışdır. Tranzit yüklərin həcmi isə 13,4 milyon ton təşkil etmiş və həmin yüklərin 6,0 milyon tonu dəmir yolu, 7,4 milyon tonu isə su nəqliyyatının payına düşmüşdür

Şəkil 1. Böyük İpək Yolu marşrutunun xəritəsi

Mənbə: www.worldmetro.org.ua - Dünya nəqliyyat ensiklopediyası və yenilikləri saytı.
Hazırda Böyük İpək Yolu marşrutu özünün yeni nəfəsdə inkişafını yaşamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, müasir Böyük İpək yolunun əsasını Avropa İttifaqının yeni müstəqil dövlətlər üçün 1991-ci ildə tərtib etdiyi TASİS proqramı çərçivəsində TRACECA (akronim: Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) layihəsi təşkil edir. Layihəni 1993-cü ilin mayında Brüssel konfransında Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqil dövlətlərinin razılığı ilə Avropa Şurası qəbul etmişdir. Avropa-Qafqaz-Asiya - TRACECA 13 üzv dövləti: Azərbaycan, Türkiyə, İran, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan, Ukrayna, Moldova, Rumınya, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan təmsil edir və mənzil qərarğahı Bakı şəhərində yerləşir. Bakı konfransında qəbul edilən sənədə əsasən Avropa Şurasının texniki-maliyyə yardımının, dünya, eləcə də Avropa Yenidənqurma və İnkişaf banklarının ayırdığı kreditlər hesabına reallaşdırılan tarixi İpək yolunun əsas məqsədi bölgədə yerləşən ölkələrin ticarət-iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi - yük və sərnişinlərin beynəlxalq daşınması, tranzit daşınmalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması, yük daşınmalarının müddətinin qısaldılması, daşınma tarifləri və vergilərə xüsusi güzəştlərin olunması, müxtəlif nəqliyyat sahələri arasındakı əlaqələrin koordinasiya edilməsi, yük və sərnişin daşınmaları üzrə beynəlxalq və daxili tariflər sahəsində uyğunlaşdırılmış siyasətin həyata keçirilməsi, çoxmodallı daşınmaların təşkil olunması üzrə uyğunlaşdırılmış fəaliyyət proqramının işlənib hazırlanması və s. təşkil edir [8, 18].

Sivilizasiyanın daha sülhyaşar və dinamik inkişaf prioritetliyinin önə çıxdıqı müasir məqamda Böyük ipək yolunun yeni ampulada bərpası daha aktual xarakterliyi ilə fərqlənir. Onun inteqrasiya hududları bir qədər də genişlənmişdir. Bununla belə, dünyanın kənarı, çinlilərin isə dünyanın mərkəzi hesab etdiyi Çin müasir iqtisadi potensialı ilə yeni geosiyasi situasiyada da özünün öncül mövqeyini möhkəmləndirmişdir. Bundan irəli gələrək Çin Xalq Respublikası “iqtisadi zolaq və dəniz yolu” layihəsini reallaşdırmaqdadır [8].

Böyük ipək yolu türkdilli ölkələr üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu ondan irəli gəlir ki, həmin marşrut tarixi Turan ərazilərindən keçir. Həmin çoğrafi məkanda 6 türk dövləti - Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan yerləşdiyindən böyük ipək yolu həmin dövlətlərin yeni böyük inteqrasiyasına növbəti stimullar gətirir. Burada sabiq Türkiyə Prezidenti Abdullah Gül məşhur bir deylimi xatırlanmalıdır: “Tarixə nəzər saldıqda türk dövlətlərinin güclü və təsirli olduğu dövrlərdə “İpək yolu”nun dünya ticarətinin ana xətti olduğu müşahidə olunur. Türk dünyası qlobal iqtisadiyyatdan və dünya ticarət yollarından kənarda qaldıqda isə siyasi və mədəniyyət sahəsinə təsiri azalmışdır. Bunları tarixi oxuyanlar bilirlər. Bu mənada “İpək yolu” türk dünyasının iqtisadi rifahının və siyasi təsirinin açarıdır. Ona görə “İpək yolu”nu yenidən bərpa etmək strateji bir prioritet olmalıdır” [9].

Bütün bunlara rəğmən ümumilkdə ikişafın müasir mərhələsinə qədəm qoyan Avropa və Asiya ölkələri bu magistral qovşağın iqtisadi imkanlarından səmərəli istifadə etməklə, uyğun olaraq özlərinin daxili tələb potensialını açmalı və müvafiq olaraq inkişafın yeni nöqtələrinin yaratmalıdırlar. Bunun üçün isə ilk növbədə Böyük İpək yolu zolağı boyunca müasir itermodal nəqliyyat və logistika şəbəkəsi yaratmaqla aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirlməsi gərəkli hesab olunur:

• 
  instisusional mexanizmin innovasiyalaşdırılması;
  
• 
  təkmil infrastruktur yaranışı və yenidənqurması;
  
• 
  istehsal amillərinin sərbəst hərəkətini və bölüşdürülməsini təmin edən müqabil iqtisadi mühitin formalaşdırılması;
  
• 
  xərclərin azaldılması və investisiyar və ticarət üçün manelərin aradan qaldırılması;
  
• 
  region ölkələri üzrə gömrük-sərhəd buraxılış məntəqələrində prossedur eyniləşdirilməsi və asalaşdırılmasının təminatı;
  
• 
  optimal loqistik və tranzit tarififlərinin əldə edilməsi.
  

İqtisadi qloballaşmanın irəlləyişlərində regional inteqrasiya mütləq mərhələdir. Müasir AvroAsiya coğrafiyasında isə bu inteqrasiyanın əhəmiyyətli mexanizmi rolunda Böyük İpək yolu çıxış edir. Heç şübhəsiz ki, Böyük İpək yolu coğrafiyasında yeni təzahürlü regional əməkdaşlıq buradakı inkişafa dinamizm gətirəcəkdir. Bu mühüm arteriya və əməkdaşlıq zolağında isə daha geniş çevrədə hadisələr yekun nəqliyyat bəndi - “Baki-Tbilisi-Qars” layihəsinin reallaşması ilə yüksək səmərəlilik zirvəsinə qalxacaqdır.