Y. V. Bromley və Q. Y. Markovanın redaktəsi ilə buraxılan "Etnoqrafiya" dərsliyində Amerika

---

Amerika xalqlari

Amerika insoniyatning bir qismi emas. Amerikada zamonaviy jismoniy tipdagi odamlar yashaydi

(Home Sapiens). 

Yangi dunyoning

 ilk aholisining madaniy darajasi 

Evropaning

 mezolit yoki so'nggi

paleolit   madaniyatiga to'g'ri keladi . Geologik nuqtai nazardan, Amerikada birinchi odamlarning

yashash joylari muzlik davrining oxirida, 40 000 yil oldin sodir bo'lgan. Mahalliy amerikaliklarning

aksariyati antropologik jihatdan mongoloidlar va avstropoloidlarga yaqinroqdir. Ikkala guruh ham

Bering boʻgʻozi

 orqali Amerika Qoʻshma Shtatlariga oʻtib, u yerda joylashdilar.

Amerika kashfiyoti va turar-joy tarixini ikki davrga bo'lish mumkin. Birinchi davr taxminan 40 000

yil avval boshlanib , eramizning 

XV asr

 oxirigacha davom etgan . Ikkinchi davr Kolumb nomi bilan

bog'liq bo'lgan buyuk geografik kashfiyotlar bilan boshlanib, to'rt asrdan ortiq davom etdi.

Amerikalik tadqiqotchi M.Suadeshning fikricha, bundan 15-20 ming yil avval hindular bir tilning

turli shevalarida gaplashgan. Amerikani yevropaliklar uchinchi marta kashf qilgandan keyin 2200

dan ortiq hind tili borligi aniqlandi.

Y.V.Bromley və Q.Y.Markovanın redaktəsi ilə buraxılan "Etnoqrafiya" dərsliyində Amerika

aborigenləri ovçu, yığıcı, balıqçı və əkinçi qəbilələr bölgüsü əsasında qruplaşdırılmışdır.

Amerikada etnoqrafik-mədəni vilayətlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Arktika dəniz ovçuları;

2. Şimal-qərb sahilinin oturaq balıqçıları;

3. Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri;

4. Şimalın meşə ovçuları;

Amerikadagi etnografik va madaniy hududlar

---

5. Şimali Amerikanın şərq və cənub-şərq vilayətlərinin əkinçi qəbilələri;

. 

Prerinin

 ovçu qəbilələri;

7. Şimali Amerikanın cənub-qərb vilayətlərinin müxtəlif təsərrüfat tipli qəbilələri;

. Mərkəzi Amerikanın yüksək mədəniyyətli xalqları;

9. Oroniko və Amazonka çayı hövzələrinin əkinçi və ovçu qəbilələri;

10. Cənubi Amerikada Pampa və Pataroniyanın ovçu qəbilələri;

11. Odlu torpağın ovçu-balıqçı qəbilələri.

Amerika qitəsinin kəşfindən sonra cənubda ispanların və portuqaliyalıların, şimalda isə

ingilislərin, fransızların, qismən də hollandların müstəmləkəçilik siyasəti həyata keçirildi.

Müstəmləkəçilik dövründə minlərlə yerli əhali qırıldı, 

Afrika

 qitəsindən buraya xeyli zənci

köçürüldü. Hazırda Latın Amerikasında hinduların sayı nisbətən çoxdur. 

Hindular

 daha çox

Meksika

, 

Peru

 və 

Qvatemalada

 yaşayırlar. 

Şimali Amerika

 ərazisində də hindular

yaşamaqdadırlar. Hinduların ümumi sayı isə 36,5 milyondur. Zəncilər isə, əsasən, ABŞ-da

məskunlaşmışdır. Burada zəncilərin sayı təqribən 29 milyondur.

Arktika dəniz ovçuları adlanan eskimoslar və aleutlar, əsasən, Şimali Amerikanın şimalında və

Qrenlandiyanın

 cənubunda yaşayırlar. Şimali Amerikanın şimal-qərb sahilində isə oturaq

balıqçılıqla məşğul olan əhali yayılmışdır. Şimali Amerikanın meşə ovçuları adlananlar isə

Alqonkinlər və Atapask qəbilələridir. Onlar daha çox materikin meşəlik zonasında həyat tərzi

keçirirlər. Preri hinduları isə Şimali Amerikanın mərkəzi hissəsində 

preri

 çöl zonasında

məskunlaşmışlar. Preri çöl zonası Böyük Göllər rayonunun qərbindən tutmuş qərbdə Qayalı

dağlar rayonuna qədər genişlənir. 

Kaliforniya

 ərazisində daha çox yığıcılıqla məşğul olan hindu

qəbilələri yaşayır ki, bunları da Kaliforniyanın yığıcı qəbilələri adlandırırlar. Amerika etnoqrafi

A.Krober Kaliforniya qəbilələrini linqvistik baxımdan 7 qrupa bölmüşdür.

Cənubi Amerikanın

 cənub qurtaracağında, 

Antarktida

 yaxınlığında 

Odlu torpaq

 adaları yerləşir.

Burada məskunlaşan əhali 3 hindu qrupundan ibarətdir: Ona, Alakaluf və Yaqan. Bu qəbilə

qrupları öz dillərinə və mədəniyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Hazırda isə bu qəbilələrə

məxsus əhalinin sayı çox az qalmışdır.

Cənubi Amerikada, 

Paraqvay

, 

Uruqvayda

, 

Argentina

, 

Braziliya

 ilə 

Boliviyanın

 bəzi bölgələrində

quaranilər

 yaşayırlar.

Mustamlaka va zamonaviy davrda Amerika

xalqlari

---

Şimali Amerikanın şərq və şimal-şərq vilayətlərində isə əkinçi hindu qəbilələri yaşayır. Bu

qəbilələr arasında 

İrokezlər

 xüsusi yer tutmuşdur. Hazırda bu ərazilərin 

ABŞ

 hissəsində 60 min,

Kanada

 hissəsində isə 30 min hindu yaşayır. Şimali Amerikanın cənub-qərb hissəsində də əkinçi

qəbilələr yaşayırlar.

Mərkəzi və Cənubi Amerikada yüksək mədəniyyətli yerli xalqlar da yaşamışlar. Mayya, Astek və

İnk mədəniyyətləri bu ərazilərin qədimdən bəri ən yüksək yerli mədəniyyətləridir. Mayya

mədəniyyəti Qvatemala, Honduras və Meksikada geniş yayılmışdır. Astek mədəniyyəti də daha

çox Meksikada yayılmışdır. İnk mədəniyyəti isə, əsasən, And dağları ölkələrində, yəni 

Peruda

,

Çilidə

, 

Kolumbiyada

 və 

Ekvadorda

 geniş yayılmışdır.

Hazırda Şimali Amerikada yaşayan əhalinin əksəriyyəti ingilis və fransız dillərində danışır. ABŞ-ın

dövlət dili ingilis, Kanadanın dövlət dili isə ingilis və fransız dilləridir. Cənubi Amerikada isə əksər

ölkələrin dövlət dili ispan dilidir və əhalinin əksəriyyəti ispan dilində danışır. Latın Amerikası

ölkələrində qaraçılar da yaşayırlar. Braziliyada dövlət dili portuqal dilidir. Peruda isə dövlət dili

ispan və yerli Keçua dilləridir. Bəzi ərazilərdə qədim yerli dinlər qalmaqdadır. Cənubi Amerikanın

mərkəzi hissələrində yerli dinlər daha çox yayılmışdır. Əhalinin əksəriyyəti xristian dininə

mənsubdur.

Amerika dillərinin qarşılıqlı əlaqəsinin araşdırılmasından A.Kroberin, F.Boasın və E.Sepirin böyük

xidmətləri olmuşdur. Hazırda Amerikada yaşayan yerli xalqların böyük dil ailələri Eskimos-aleut,

Penuti, Soke-mayya, Keçua, Aymara, Karib, Je (Jes), Alqonkin – vakaş, Na-dene, Siu-xoka,

Tanoyuto-astek, Makrootomi, Sake-mayya, Çibça, Araykan, Aravak, Tupi-quarani, Çon dil

ailələridir. Amerikada 58 dil qrupu müəyyən edilmişdir.

Quliyeva N. Etnoqrafiya və etnologiya. Bakı,2009

Народы Америки. Под. ред. А.В.Ефимова, С.А.Токарева М.,1959.

Садохин А.П. Этнологии. М., 2005.

Садохин А.П. Этнология (учебный словарь), М., 2002.

Народы и религии мира. Энсиклопедии. М., 1998.

Новейшей справочник необходимый знакий. М., 1999.

Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1978.

Amerika xalqining tillari

Manba

---

 

Oxirgi tahrir Sortilegus

 tomonidan 

2 oy oldin qilingan

 

Чеснов Я.Б. Лекции по исторической этнологии.М., 1998.

Этнические процессы в современном мире. М., 1987.

Этнография (под.ред.) Ю.В.Бромлея и Г.Е.Маркова, M.1982.

Mənbə — "

https://az.wikipedia.org/w/index.php?

title=Amerika_xalqları&oldid=6333355

"