Я. М. Бядялов А. М. Аьайев с. Ж. Таьызадя

14. İnkişaf etmiş sənaye ölkələrinin əsas inkişaf modelləri
İqtisadi inkişafın tarixi əlamətləri, eləcə də ayrı-ayrı amillər yığımı, onların əlaqələndirilməsi nəticə etibarilə qərb ölkələrinin inkişaf tipini müəyyən etməyə imkan verir.

Milli iqtisadiyyatda mövcud olan müxtəlif institutların, özəklərin, birliklərin, vəzifə bölgüsünün, nəzarətin, iqtisadi proseslərin təşkili həmin iqtisadiyyata müəyyən xüsusi cəhətlər vermiş olar. Bütün bu cəhətlərdən asılı olaraq təsərrüfat sistemi formalaşır və iqtisadi inkişaf modeli yaranır. Bunlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar.

Liberal model. ABŞ öz təsərrüfatçılığı praktikasında son onilliklərdə tənzim olunan bazar şəraitinə üstünlük verilir. Xüsusi mülkiyyət daha çox üstünlük təşkil edir.

İşçi qüvvəsindən istifadə edilməsində Amerikanın öz xüsusiyyəti vardır. Belə ki, orada iri fəhlə partiyaları, müəssisələr səviyyəsində əmək müqavilələri bağlanılması, mərkəzləşmiş həmkarlar təşkilatı yoxdur. Kollektiv müqavilələr üç illiyə bağlanır, əmək haqqının dəyişməsi müqavilədə göstərilir. Bu sistem-model Kanada, Belçika, Fransa, İrlandiya, İtaliya, Böyük Britaniya üçün də xarakterikdir.

Korporativ model. Bu model tənzim olunan bazarı nəzərdə tutur. Bu da dövlətin yaxından iştirakı ilə baş verir. Həmin model iki yarımtipdə olur: 1. Demokratik və ya sosial islahat forması; 2. İerarxiya formasında.

Demokrativ korporativçilik modeli.Hakimiyyətdə sosial demokratlar olan ölkələrdə həmin model daha çox üstünlük təşkil edir. Bu modeldə dövlət sahibkarlığı yüksəkdir. İsveçdə, Şimal ölkələrində, Avstraliyada bu model xarakterikdir.

Bu modeldə sosial razılaşma yolları axtarılır. Burada həmkarlar geniş fəaliyyət göstərirlər, işsizlərə yüksək təminat verilir, məşğulluq barədə geniş siyasət aparılır.

İerarxiya korporativimi modeli Yaponiyada xarakterik olan bu modeldə işgüzar fəallığa dövlət köməklik göstərir. Əmək müqaviləsi müəssisə səviyyəsində də bağlana bilir. Müqaviləyə əsasən işçinin alacağı əmək haqqının 30%-ə qədəri ildə iki dəfə əmək haqqına əlavə kimi verilir.

Sosial bazar modeli bazar korporativ modelə daha yaxındır. Həmin modeldən Almaniyada daha geniş istifadə edilir. Burada sosial çətinlikdə olan gənclərə, fermerlərə, az təmin olunan ailələrə kiçik və orta müəssələrə köməklik göstərilməsi nəzərdə tutulur.