Ulash sxemasida
buyumning tashqi tom oni bilan boshqa
buyumga birlashish (ulanish) joyi ko'rsatiladi.
6.
Umumiy sxemada
kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib),
foydalanish joyida qanday nnontaj qilish haqida m a'lumot beradi.
Buyum elementlarining o'zaro joylashishi sxemada taxminan
to 'g'ri tasvirlanadi.
7.
Joylashtirish sxemasida
buyum tarkibiy qismlarining bir-
biriga nisbatan qanday joylashtirilganligi ko'rsatiladi.
8.
Birlashtirilgan sxemada
biror maqsadni ko'zlab, ikki- uch
xil sxemalar turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan,
prinsip>ial va montaj (birlashtirish), biriktirish va ulash sxemalari.
71
Bunday biriktirishlar sxema turi va ko'rinish hujjati bilan
aniqlanishi lozinn. Masalan, elektr prinsip>ial sxemasi va ulash
sxemasi.
9
Kom binatsiyalashtirilgan sxemada
buyum tarkibiga turli
elementlarning ko'rinishlari kiritilishi munosabati bilan, buyum
uchun bir turdagi sxemalarning bir qanchasini tuzish talab
qilinadi. Bunday sxemalarni bitta kombinatsiyalashtirilgan sxem
a
bilan aim ashtirish lozinn bo'ladi, m asalan, elektr-gidravlik
prinsipial sxema.
10.
Turli k o 'rinish va turlar sxemalari.
Bunday sxemalar
tarmoq standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinish-
larda bajariladi.
Sxemalarning s hifri, u larni o'qish, b ajarishga q o'yiladigan
talablar ularda qo'llaniladigan shartli grafik belgilar standartlarda
ko'rsatilgan. Ish jarayonida standartlarning talabiga qat'iy rioya
qilish talab etiladi.
Sxemaning shifri standartga muvofiq uning turini ko'rsa-
tuvchi harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masala
n,
pnevm atik strukturali sxema —
P1,
kinem atik funksional
sxema —
K 2
va h.k.
Sxemalarda tasvirlanayotgan buyum elementlari ustnna- ust
tushmasligi va o'qish oson b o 'lish i uchun mazkur elementla
r
qulay vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilarni
bog'lovchi chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kesi-
shadigan bo'lishi hamda parallel bog'lovchi chiziqlar orasidag
masofa 3 mm.dan kam b o 'Imasligi lozim.
Elektr sxemalarda qo'llaniladigan shartli grafik belgilarning
o'lchamlari standartda berilgani holda boshqa turdagi sxemala
r
elementlarining o'lchamlari nisbati ularning haqiqiy o'lchamlari
nisbatiga taxminan mos kelishi lozinn.
Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan
belgilanadi, ya'ni ularning vaziyat raqam belgilari qo'yiladi. Har
bir elementning tartib raqami harakat boshlanadigan joydan
72
boshlab chiqarish chizig'i tokchasiga qo'yiladi. Tokcha ostiga,
kerak bo'lganda, element to'g'risida tushuntirish yoziladi.
Sxemalar harakatga keltiriladigan joydan boshlab o 'qiladi.
0 'qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishini o'qish
qiyinlik qilsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o'qish tavsiy
a
etiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik Ibelgilari bog'lanish chi-
ziqlarining yo'g'onligida chiziladi. Bog'lanish chizig'i yo'g'onligi
0,2— 1,0 mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha chiziqlar bir
xil tanlangan yo'g'onlikda chizilishi shart. Sxemada barcha shartl
1
grafik belgilar standart tom onidan qabul qilingan vaziyatda
chizilishi lozinn. Lekm b a'zi maqsadlarni ko'zlab, ularni 90° ga
burib yoki 180° ga ag'darilb tasvirlash mumkin. Raqamli yoki
harfli- raqam li belgilari bor sxema elementining shartli grafik
belgisini 90° yoki 45° ga burib tasvirlashga yo'l qo'yiladi.
Sanoat va qurilishning barcha tarm oqlaridagi buyum lar
uchun q o 'ld a yoki avtom atlashtirilgan usulda bajariladigan
sxemalarning shartli grafik belgilari standart tomonidan umumiy
tatt)iq qilinishga m o'ljallangan.
Prinsipial elektr sxemalarida elementlar shartli grafikaviy
belgilar ko'rinishida chiziladi. ESKDda elektr sxemalarning
shartli grafikaviy belgilanishiga bir necha standartlar bag'ish-
langan, shuning uchun belgilar bilan «Elektrotexnika» kursini
o'zlashtirgandan keyingina to 'la tanishib chiqish mumkin.
Buyum I ar u с h u n e lektr s xem a lar e lektr t arm o qlaridan
uzilgan holatda chiziladi. [Elektr bog'lanish chiziqlari sxema
formatiga qarab 0,S2 mm. dan 0,6 mm. gacha yo'g'onlikda chi
—
ziladi.
Sxemada tasvirlangan har bir elementning h a rfv a raqamli
pozitsion nomeri b o 'lish i kerak, bu raqam harfli belgidan va
elementning tartilb raqamidan tuzilgandir, masalan, konden-
satorlar
Elektrod- asbob V gayka- polzun G ga mahkamlanadi, gayka
polzun D vintdan harakat olilb suriladi.
Vint D ni elektr dvigatel (1) aylantiradi. [Elektr dvigatel vali-
ning aylanma harakat tezligini kamaytirish uchun chervyakli
reduktor E qo'llanilgan. Elektr dvigatelining vali chervyakvali
bilan elastik mufta orqali, chervyakli g'ildirak vali esa vint D bilan
biriktirilgan. Sxemada chervyakli uzatnna ko'rsatilnnagan.
Elektrod- asbob surilishining yo'nalishini o'zgartirishga elektr
dvigatelni reversiyalash (harakat yo'nalishini o 'zgartirish), ya'ni
uning valini orqaga aylantirish yo'li bilan erishiladi.
Elektr dvigatelining yuqori regulirovka qilinmaydigan akku-
mulator batareyasi (3) bilan ketma- ket ulangan rezistor (qar
shilik) (2) gaulanadi. Bunday ulashda batareya qo'shinncha tok
manbayi bo'ladi. Elektr dvigateli yuqoridagi kuchlanish batareya
(3) kuchlanishi bilan rezistor (2) dagi kuchlanish orasidagi
ayirmasiga (farqqa) teng bo'ladi.
Asboblar v a i shlov b eriladigan b uyum o 'rtasida к atta o raliq
bo'lganda rezistor (2) da kuchlanish pasaym aydi, elektr
dvigatel vali aylana boshlaydi, bu elektrodlar orasida elektr
zarrachalari razryadlari hosil b o 'Imaguncha elektrodlar bir-
birlariga yaqinlashaveradi. Shu paytda rezistor (2) dava elekt
r
dvigatel yakorida k u ch Ian ish pasayadi (kam ayadi). Agar
elektrodlarda qisqa tutashuv b o 'lib qolsa, rezistor (2) dagi
kuchlanishning pasayishi batareya (3) dagi kuchlanishning
pasayishiga qaraganda katta bo'ladi. Bu holda yuqoridagi
kuchlanish qutt>lari o 'zgaradi («+» qutlb «— » qutb b o 'ladi) va
elektr dvigatel yuqori orqaga (teskari) aylana boshlaydi,
elektrodlar esa bir- biridan uzoqlashadi.
75
1. Yagona t)ir belgi (56-
shakl) shartli belgilanishda joylashishiga
ko'ra bir nechta ifodalarni tasvirlashi mumkin. Masalan,
nuqta
belgisini ko'ramiz.
Bu belgi yordamida o'tkazgichlarning tutashgan joyini (1),
impulsli quvurlarning tarmoqlanish joyini (2), kontaktlarni
ng
harakatlanuvchi qismini (3), ionli qurilmalarning gaz to 'l
dirish
nuqtasini (4), ko'p fazali chulg'amlarning neytral nuqtasi
ni (5),
chulg'amning boshlanish nuqtasini (6), ko'p karrali konta
kt-
larning yopiq holatdagi nuqtasini (7) sa boshqalarni ifod
alash
mumkin.
2. Turli tipdagi sxemalarda ayni bir belgi berilishiga ko'ra, t
urli
belgilarni ifodalashi mumkin. Masalan, to'g'ri to'rtburcha
k prin-
sipial sxemalarda qo'llanganda, rele chulg'ami magnitli ajrat
kichni
va kontaktorni ifodalaydi; strukturali va funksional sxem
alarda
ishlatilganda qurilnnalarning funksional qismlarini, o'tkazgic
hlarni
loyihalashda ishlatilganda shchit, pult, shtativ va boshqalar
ni ifo
dalaydi.
3. Ishlab chiqarish belgilarini tuzishda, u yoki bu aniq hollar
da,
umumiy belgilar yetishmay qolgan bo'lsa, asosiy olinadi
gan
umumiy belgilari standard bo'yicha o'rnatiladi.
4. Shartli-
grafik belgilarning ayrinn qismlari va elementlari bitta
tipdagi sxemalar uchun bir emas, bir sechta belgilarga ega
bo'lib,
ularning har birini muayyan holatlarda qo'llash kerak.
56-
shaklda transformator chulg'amining 3 ta standart ko'rsat-
kichlari berilgan. 16-
ko'rsatkich yorug'lik td,minlesh va quvvat-
lantirish sxemalarida qo'llaniladi. Uning yordamida transfor
mator
Xulosa
2. Chulg'amlarning birikmasini aniq ko'rsatish uchun 17-
ko'r-
satkich qo'laniladi.
18-
ko'rsatkich ulanishning turini belgilash uchun ishlatiladi.
К o'rib chiqilayotgan misoldagi 2-
chulg'amli transformator chul-
g'amlari (19) va
(2 (2
birlamchisi yulduz ko'rinishida, ikki-
lamchisi neytral nuqta bilan chiqarilgan yulduz ko'rinishida
ulan
gan.
3. Ayrim elementlar va ularning qismlari sxemalarning turiga
qarab ozmi-
ko'pmi aniqlikda ko'rsatiladi. Agar kabelni yo'llovchi
o'chirgichga borishi rejada ko'rsatilishi
kerak bo'lsa, buni eng sodda
usulda ko'rsatiladi (56- shakl,
e
yuqorida). Agarda kontaktlar qaysi
zanjirga kiritilganligini (chiqarilganligini) ko'rsatish kerak bo'
Isa,
unda o'sha putevoy o'chirgichni aniqlashtirit) ko'rsatadi. 56
- shakl,
Dostları ilə paylaş: |