Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

Atəşgədələr bizim malımız da degil

Bizim atəşpərəstliklə əlaqədar olduğumuzu önə sürən mü­hər­rirləri yanıltmaqda amil olan səbəblər içində Azərbaycan təbiri olduğu qədər Bakının Suraxanı kəndindəki atəşgədələrin varlığı da amildir.

Biz atəşkədə təşkilatilə də münasibətdar olduğumuz nəzə­riyyəsini yenə əhalimizin ictimai təkamülünə istinadən cərh edə­cəgiz. Bu vaxta qədər türkoloq və müstəşriqlər tərəfindən yapılan tədqiqlər əsnasında Azərbaycan və Qafqas türklərinin atəşpərəst olduqları hənuz meydana çıxmamışdır. Əgər Qafqas və Azərbay­cana hicrət edən türklər buradə Zərdüştün dinini qəbul eyləmişsə mühacirətlərinin başlanğıcından qəti surətdə müsəlman oluncaya qədər keçən zaman içində bunların yenidən bir çox atəşpərəstlik müəssisələri vücuda gətirmələri icab edərdi.

İkincisi, daima bir insani məddü-cəzir hərəkətinə məruz bu­lu­nan Qafqas və Azərbaycan İraqa, əski Ermənistana, Şərqi Ana­doluya atəşkədələr diyarından köçən türk qəbilələrinin getdikləri yerlərdə də atəşkədə təşkilatı qurmaları lazım gəlirdi; halbuki, tarixi materiallar bunu da bizə göstərmiyor.

Bu vaxta qədər yapılan bütün tədqiqlərdəki gərək Suraxanı, gərək Təbriz atəşkədələrinin əslən hindli olan məcusilərə aid ol­ması haqqında mütəhəd bir cəbhə bulunuyor; eyni zamanda yaxın keçmişə qədər atəşkgədələrə ibadət məqsədilə gələn ziyarətçilərin də bunlar olduğunu qeyd ediyorlar⁹. O cümlədən Edqar Bloşenin bu mövzuya toxunduğu zaman əldə etdigi nəticə də diqqətə layiq bir şeydir. Ona görə tarixi qəti surətdə bəlli olmayan bir zamanda Zərdüştün dininə mənsub atəşpərəstlər Azərbaycandan qalxaraq Abşeron yarımadasına gəlmişlər və orada dənizdən iki fərsəx qə­dər içəridə məşhur Bakı atəşkədəsini təsis etmişlərdir¹⁰. Dünya fikriyyatının əlaqədar qisminin də göstərdigi vəchlə indiki vəsi­qələrə istinadən Təbriz civarındakı və Bakıdakı atəşgədə binaları bizim mazimizdən qalan öz mədəni miraslarımız ədd olunamaz. Buna görə bizi yaşadığımız torpaq­lara bağlayan, yaxud torpaq­larımızı bizə mal edikən hadisələri bugünkü ictimai-iqtisadi həqi­qətlərin qoynunda aramalıdır.

Qövmi vəziyyətimizə görə yuxarıda təmas etdigimiz kibi məm­ləkətimizə Azərbaycan adı verilməsinin doğru olmadığını önə sürən akademik Bartold ölkəmiz üçün həqiqi və tarixi ad ola­raq Aran-Arranı göstəriyor¹¹.

Doğrudur, məmləkətimizin əski adlarından biri də “Arran”­dır. Fəqət “Arran” təbirinin də bizim cəmiyyətimiz tərəfindən ve­rildigi qətiyyətlə məlum degildir. Bunun üçün biz özümüzü “Ar­ran” təbirinə də nisbət edəməyib: bənligimizi etnik vəziyyəti­miz­də aramamız lazımdır.

Tarixi mənbələrin bizə qətiyyətlə söylədigi kibi Şimali İran və Qafqaz torpaqlarına gələn türklər: hunlar və Oftalit-Eftalit kibi qollarıdır (miladi 618-91: Dugini, “Ümumi hunlar tarixi”, tərcü­məsi)¹².

Hunlarin ümumi hicrətləri əsasında Mərkəzi Avropaya qədər gedişlərində olduğu kibi Qafqas və İranda da köçəbə üsulları ilə nə şəkildə etnik bir təsir yapdıqları aydın olaraq tarixcə məlum degildir. Bunlardan sonra ög müəsər xəzərləri görüyoruq (miladi III-IV əsrlər). Xəzərlərin uzun zamanlar Cənubi Qafqas və Şimali İran əyalətlərinə basqın yaparaq çapovulçuluqda bulunduqları da məlumdur; ərəb xəlifələri Yezid və Hişam zamanında xəzərlərin ərəblərlə olan müharibələrinə həqq bizim torpaqlar səhnə ol­muş­dur (miladi 720-799) ^4.

Xəzər sahilindəki qövmlər ilə Şimali İrandakı fəqir əhaliyi, erməni və gürcü kəndlərini uzun müddət atəş və qan içində bura­xan istilaçı xəzərlərin Qafqas və Şimali İranın qövmiyyatı üzə­rində təsir yapdıqları, heç olmazsa sonradan gələn türk xalqlarına bir zəmin hazırladıqları inkar ediləməz¹.

Xəzər istilası müəssər olmaqla bərabər bunlar da özlərindən sonra ölkəmizə mühacirət edən türkləri öz əşirətləri içində ərit­mə­dilər. Bilkəs Şərqdən – Mavərənnəhrdən axın-axın gələn türk qövm­lərinin vücudə gətirdikləri xalq əksəriyyəti içində türkləri əriyüb ortadan qaldırdılar².Qafqasın türk qisminə, Şimali İrana, əski Ermənistan və indiki Gürcüstana, Əl-Cəzirəyə, eyni zamanda müştərək bir bənlik verən türklərin bir səhifə əşirət və qəbilələr­dən mürəkkəb olduğu tarixcə məlumdur: tərəkəmələr, bayatlar, səlcuqlar, qaraqoyunlular, ağqoyunlular, təkələr, saluq­lar, qanqlı­lar, ilbəklər, çitaqlar, çavdarlar, qaramanlar, qarakeçi­lər, qarapa­paq­lılar, çəpənilər, yumudlar, afşarlar, qacarlar və i.a.

Bu müxtəlif qəbilələrin yaşadıqları yerlərdə az-çox fərqli ləh­cələrə malik olmuş və müxtəlif zamanlarda müxtəlif adlarla hö­kümətlər vücudə gətirmişlərsə də bunların həpsinin oğuz ca­miə­sinə mənsub olduğu haqqında bütün elmi mənbələr müttəhiddir³.

Hicrətdən əvvəlki dövrlərdən başlayan əsrlərdən zamanımı­za qədər məmləkətimizin mütləq əhalisini təşkil edən bu oğuz­lardır⁴. Ədəbiyyatımız tarixinin gəlişi və ləhcəmizin keçirdigi tə­kamül dövrləri də bunu açıqdan-açığa göstəriyor. Zaman keçdik­cə oğuzların başqa qövmlər, qəbilələr tərəfindən həzm edildigini tarix bizə göstərmiyor.

Hunların, Aftalitlərin, xəzərlərin məmləkətimizdəki haki­miy­­yət­ləri maddi istehsal şərtlərinə istinad etmiyordu. Bunların həyat üsulları təfili (parazitçilik – red.) və müstəhlək idi. İstə­dik­ləri kibi basqınlar yaparaq burada torpağa yerləşən köçəbə və zəif olan çalışıcı cəmiyyətlərin məhsullarını silüb süpürüyorlardı. Hal­buki, oğuzlar tamamilə bunların əksinə olaraq bir həyat quruluşu qəbul etmişlərdi. Bu da istilaçıların yaşayış şəkillərinə nisbətlə istehsal üsullarına və iqtisadi əsaslara istinad edən bir quruluşdu.

Tarixi vəsigələrin göstərdiginə görə oğuzlar gəlib yerləşdigi torpaqlar üzərində hunlar və xəzərlər kibi keçici külək (ruzgar) təsiri buraxmazlar; özləri əkib-biçdilər və müstəhsəl olaraq ya­şadılar. Bu surətlə ibtidai olsa da mədəniyyətlərini sapanlar ilə (xış­lar ilə) toprağa işlədilər, o qədər ki, vəhdət və ölüm gətirən qan­lı moğol istismarı belə onların sapanlarını torpaqdan ayırmadı və məmləkətimizin etnik çöhrəsini qətiyyən dəgişdirmədi. Bu iq­tisadi quruluş sayəsindədir ki, bir bu qədər yıldan bəri oğuz türk­ləri Şimali İran, Qafqasda mütləq bir əksəriyyəti ilə yerli, daha elmi bir təbir ilə əkinçi (çiftci) olaraq yaşamaqdadırlar.

“Oğuz” təbirinin son əsrlərə qədər Qafqas türkləri arasında ya­şadığı haqqında belə əlimizdə vasiqə vardır. Səyyah Oleari 1637-ci il tarixində İrandan dönüşü əsnasında ziyarət etdigi Dər­bənd şəhərində əhalidən bura oğuzlarına aid məlumat toplamışdır. Oleari eyni zamanda oğuzların məşhur “Oğuznamə”lərindən bir par­ça olan “Dədə Qorqud” mənqəbələrinin də burada yaşadığını söyləyir¹.

Olearidən sonra Dərbənddə oğuzlar haqqında məlumat top­layan köhnə knyazlardan D.Kantemirdir ki, 1722-ci ildə əski Rusiya çarı Böyük Petro ilə bərabər Dərbəndi ziyarət etmişdir. D.Kantemirin Dərbənd ziyarətinə aid əlyazmalarından istifadə edən Fren oğuzların o civardakı izlərindən bəhs ediyor².

Əlimizdə bulunan ədəbiyyatımızın qədim vəsiqələri də gös­təriyor ki, təkamül nəticəsində olaraq az-çox fərqlər iraə etməklə bərabər əsrlərcə əvvəl danışılan dil bizim bu gün danışdığımız dilin eynidir.

Havi olmaqla bərabər islamiyyətdən əvvəl türklər içində ya­şayan bir çox ənənə və ayinləri, ictimai tələqqiləri də ehtiva edər. Bilxassə bu cəhətlər ərəb dilinin türklər arasında yeni-yeni inti­şa­ra başladığı bir dövrün qara xarakterlərini göstərdigindən və eyni zamanda miladi IX əsrin başlanğıcında Abbasi xəlifələrin­dən Harun-əl Rəşidin həkimbaşısı Cəbrail ibn Bəxtşu tərəfindən ərəb­cəyə tərcümə edilən “Oğuznamə”nin bir hissəsi olduğundan¹ o za­manlar Şimali İranın və Qafqasın əhalisi və etnoqrafiyası haq­qında verdigi məlumat diqqəti cəlb edəcək bir şeydir.

Bundan başqa öz zamanlarında Şimali İranla Qafqasın cə­nubundan, Anadolunun Şərqi tərəflərindən ibarət olan məmləkət­lərinə – öz qövmlərinin adına izafətən – oğuz degildigi də bizə göstərdigi için nəzərimizdə daha böyük bir qiyməti vardır.

Mövzularının vüqu bulduğu yerlər: Qərbdən Mardin, Bay­burd, Trabzon, Qara dəniz; şimaldən: Gürcüstan, Bərdə, Gəncə və Dəmir qapu, Qara Dərbənddən (qara Dərbənd) keçən bir xəttin təhdid etdigi topraq içində olan “Dədə Qorqud” kitabının məm­ləkətimizə əskidən oğuz degildiginə aid bir çox parçanı burada nəql ediyoruz:

“...Böylə degəc qız Beyrəki aşiqiəmişdi aydır: – Əgər səni həsardən aşağa yorğanlə salındırcaq olursəm babanə, ananə ver­cəq olursəm bəni bunda gəlüb həlallığə alurmisən, didi. Beyrək and içdi: qılıncımə toğranayın, oxumə sancılayın, yer kibi kərti­ləyin, topraq kibi savrulayın, sağlığə varcəq olursəm oğuzə gəlüb səni halallığə almazsım, – didi” (səhifə 53).

“Beyrək aydır: gördüm ki, qızlar bu qaftanlə məni tanıdılər, qalın Oğuz bəgləri dəxi tanırlar didi. Görəyim Oğuzda mənim dostum, düşmənim kimdir, didi” (səhifə 59).

“Bir gün olə düşəm öləm, sən qaləsən, yay çəkmədin, ox at­mədın, baş kəsmədin, qan dökmədin, qanlu Oğuz içində çöldi əlim­dən yarınki gün zaman dönüb, bən ölüp sən qalıncaq tacım təx­­tim sana vermiyələr sonı aldım ənəmlədim oğıl, – didi” (səhifə 69).

“Şahbaz ayğırını çəkdirdi bütün bindi. Xəsmini, qovmini ayırdi evini qurdı, Oğuzdan köç eylədi Bərdəyə, Gəncəyə varub və­tən tutdı. Toquz tümən Gürcistan ağzına varub qondı, qaravul­luq eylədi, yad kafər gəlsə başın Oğuza ərməğan göndərdi (səh.132).

Qan Turalı ayıdar: yığılsun Oğuz illəri, mana yarar, qız bul­ma­dım (səhifə 96).

Anlaşılır ki, çox əvvəllər babalarımızın yaşadıqları topraq­larda öz saf tələqqiləri hakim olduğu zamanlar məmləkətlərinə böylə Oğuz adı vermişlərdir. Fəqət sonralar zaman keçdikcə ərəb dinindən bir çox ünsürlər alaraq daha qüvvətli bir surətdə inkişaf edən – Avropa türkoloqlarının təbiri mocibincə “müsəlman İran­lılıq yavaş-yavaş bunların üzərinə təsir yapmağa başladı; bu təsiri o biri tərəfdən ərəb də qüvvətləndirdi. Qövm, qəbilə adı ortadan qalxdı. Hər kəs özünə yalnız müsəlman dedi. O qadar ki, “Dədə Qorqud” kitabında adamların, qəhrəmanların adları Buğac, Salur Qazan, Yügrük, Domrul, Beyrək, Qarçar kibi türkcə ikən, son­ra­lar babalarımız müruri-zamanla Həsən, Hüseyn, Əli, Vəli oldu. İştə bu qüvvətin təsirləri altındadır ki, əski iranlılıq yenə xortladı: köhnə “Azərbaycan” adı Cənubi oğuzların məmləkətinə təkrar yapışdırıldı. Halbuki, Dədə Qorqud əsərində Gəncə, Bərdə, Dər­bənd kibi şəhərlərimizdən bəziləri açıqdan-açığa təşriq edildigi halda “Azərbaycan və “Atəşkədə”lərdən qətiyyən bəhs edilməz.

Əlimizdə bulunan ədəbiyyatımızın əsrdidə vəsiqələri də dil və ləhcə təkamülü nəticəsində olaraq az-çox fərqlər göstərməklə bərabər əsrlərcə əvvəl danışılan dilin bizim bu gün danışdığımız dilin eyni olduğunu göstəriyor: bu dil də oğuz türkcəsidir.

Füzuliyə öz şairimiz diyoruz: halbuki o heç bir zaman “Azər­­baycan” degilən torpaqda yaşamamışdır. Məlum olduğu vəchlə Füzuli İraqda yetişmiş bir simadır. Böylə olduğu yerdə ona öz şairimiz deməməmiz lazım gəlir; lakin bu hərəkət doğru olamaz, o bizim şairimizdir. Çünki dili, ləhcəsi, bütün səciyyəsi (xarakteri) ilə bərabər bizimki kibidir. Yəni o da bizim kibi oğuz­dur.

Bürhan-əd-dini ədəbiyyatımızın böylə şəxsiyyətlərindən ədd ediyoruz. Halbuki bu da “Azərbaycan” deyilən yerdən degil, Anadolunun Sivas vilayətində doğub böyümüşdür. Bunu da qəbul etməməmiz icab edər, fəqət Bürhanəddinə öz şairimiz diyoruz, çünki ana dili oğuz dilidir və o da oğuzdur¹.

Yuqarıdan bəri yapdığımız təhlillərin də göstərdigi vəchlə bi­zim topraqlarımızda yaşayan türklər hal-hazırda Xorasanda, Təb­­riz civarında, İçəri İranda, İraqda, Kürdüstanda və bütün Qaf­qasda yaşayan türklər kibi oğuz camiəsinə mənsubdur. Bu camiə­nin müxtəlif qismlərinin ayrı-ayrı adları olan türklərdən yaşama­ları, onların dil və ədəbiyyatlarının bir-birinə yabançı olduğunu icab etdirməz. Nasıl ki, İraq, İran və Qafqasdakı türklərin bu vax­ta qədər yaratdıqları ədəbiyyata tamamilə yekparə bir çöhrə ərz etmişdir.

Bu əsaslara və bugünkü vəziyyətə görə Dərbənddən Bağda­da, Xorasandan Qara dənizə qədər yayılan geniş topraqlar üzərin­də yaşayıb da eyni dil və ləhcə ilə danışan türklərin yaratdığı ədəbiyyat bizim ədəbiyyatımız deməkdir. Kitabımızın proqramı içinə aldığı ədəbi sərhədlər yuxarıda adları yad edilən yerlərə dayanan xətlərdir.

Yer adlarına gəlincə əsərimizdən yalnız bugünkü coğrafi tə­birləri qollanacağız. Avropa müstəşriqləri kibi rus mötəbərlərin­dən V.V.Bartold və Türkiyə alimlərindən Köprülüzadə Məhəm­məd Fuad qarışıqlığa meydan verməmək üçün son yazılarında Şimal-Qərbi İranı – “Azərbaycan”, bizim indiki cümhuriyyə­ti­mizin tutduğu yerləri “Arran” təbiri ilə göstəriyorlar. Biz isə “Azər­baycan” kəlməsi ilə Şimal-Qərbi İranı qəsb etməklə bərabər hökumətimizin hakim olduğu topraqları əhalimizcə daha müstə­məl olan Qafqas təbiri ilə yad edəcəgiz.