“yeni TÜRKİYE”Yİ kuracak zafer iÇİn beşERİ ve mali kaynaklarin yönetiMİ
Yüklə 0,75 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tablo 7. 1922 Yılı Boyunca Görev Yapan İstiklâl Mahkemeleri
- Diplomatik Temsilcilikler
- Tablo 8. BMM Hükümetleri Döneminde Diplomatik Temsilcilikler ve Temsilciler
- Sovyetler Birliği (Moskova)
- Musul Vilâyeti ve Elcezire Cephesi
Adli Yönetim İstiklâl Mahkemeleri 20 Temmuz’da kabul edilen 245 sayılı Başkumandanlık Kanunu uyarınca, üyeleri Başkumandanlıkça görevlendirilen üç İstiklâl Mahkemesinin görevine son verilmiştir. Başkumandanlık Kanunu’nun kabul edildiği gün alınan 271 sayılı Heyeti Umumiye Kararıyla, Kastamonu, Konya ve Yozgad İstiklâl Mahkemelerinin vazifelerine son verilmiş ve âzaları geri çağrılmıştır. 31 Temmuz’da İstiklâl Mahkemeleriyle ilgili 249 sayılı Kanun kabul edilmiştir. Bu kanun teklifi Koçgiri Tahkik Heyetinden gönderilmiş ve hafi celsede müzakere edilmiş olan mazbata üzerine tanzim edilmiştir. İcra Vekilleri Heyetince gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisince ekseriyeti mutlâka ile verilecek karar üzerine icabeden mahallerde İstiklâl Mahkemeleri kurulmasına karar verilmiştir. Kaza gibi ihtisasa dayanan bir yetkinin Meclis harici adli rical tarafından kullanılmasını savunanlar karşısında, İstiklâl Mahkemelerinin fevkalâde mahkemeler olmaları nedeniyle teşrii ve icrai salâhiyete sahip Meclis âzasından oluşması gerektiğini savunanlar lehine bir düzenleme yapılmıştır. Memurin muhakemetiyle ilgili bazı görevler de İstiklâl Mahkemelerine verilmiştir. İdam hükümleri Büyük Millet Meclisince tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunacaktır. Müddeiumumilik teşkilatı ihdas edilmiş ve müddeiumumilere Meclisce kati suretle halledilecek kararlara itiraz hakkı tanınmıştır. Meclis ayrıca İstiklâl Mahkemeleri arasındaki itilaflara da bakacaktır. 249 sayılı Kanun, aslında bir kuruluş kanunu olmasına karşın 14.maddesiyle, Firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli Kanun, İstiklâl Mahkemeleri Kanununun birinci maddesine müzeyyel 26 Eylül 1336 tarihli Kanun, firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli Kanunun ikinci maddesini muaddil 6 Rebiulevvel 1339 ve 28 Teşrinisani 1336 tarihli Kanun’u ilga ettiği için 31 Temmuz 1922 tarihinden önce kurulan İstiklâl Mahkemelerini de ilga etmiştir.147 18 Temmuz’da 1668 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Amasya ve havalisinde görülen lüzuma istinaden bir İstiklâl Mahkemesi tesis edilmesi ve dairei kazasının eski İstiklâl Mahkemesi hududu dahilinde bulunması hususunun Meclis'e arzı kabul edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey imzasıyla, 26 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'e sunulan tezkere uyarınca Meclis'ten müsaade istenmiştir. Dahiliye Vekâleti Vekili Ali Bey, 26 Temmuz’da Meclis’in gizli oturumunda konuyla ilgili izahatta bulunmuş ve Samsun, Amasya ve Tokad'da tutuklu bulunan Pontus eşkiyasının bir kısmının Divanı Harbe bir kısmının da mahkemei nizamiyesine verilmek istenmesi üzerine, Samsun Mutasarrıfı ve Şark Cephesi Kumandanı tarafından eşkiyanın yargılanma merciinin neresi olacağının sorulduğunu bildirmiştir. Ali Bey, süratle karar verecek fevkalâde salâhiyete haiz bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasını önerdiklerini söylemiştir. Amasya İstiklâl Mahkemesi’nin kuruluşa ilişkin müzakereler esnasında, 50 imzalı bir takrirle İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten terki faaliyet etmeleri istenmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ile rüfekasının ileride Hükümetçe lüzum gösterildiği takdirde yeniden teşkil edilmek üzere bütün İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine son vermelerine ve Amasya'da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili hakkındaki Hükümetin teklifinin kabulüne dair takriri 76'ya karşı 79 oyla reddedilmiştir. 16 Ağustos’ta Amasya İstiklâl Mahkemesi’nin kurulmasına karar verilecek ve âzaların intihabı gerçekleştirilecektir. 18 Eylül’de Reisi ile Müddeiumumîsi’nin istifası üzerine 11 Ekim’de münhal üyeler için intihap yapılmış; ancak intihap tamamlanamamıştır. 27 Kasım’da Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Amasya İstiklâl Mahkemesine lüzum kalmadığına dair beyanatta bulunmuş ve İcra Vekilleri Heyeti’nin teklifini geri çektiğini söylemiştir. Bunun üzerine, seçilmiş ve görev yerlerine gitmiş âzaların geri çağrılmasına karar verilmiştir. 15 Ağustos 1922 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Kararına istinaden, 26 Ağustos’ta Ankara İstiklâl Mahkemesi yeniden kurulmuştur. 6 Aralık’ta işgalden kurtarılan bölgelere üç İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine karar verilmiş; İstiklâl Mahkemelerinin hangi mıntıkalara gönderileceğine karar verme yetkisi İcra Vekilleri Heyeti’ne bırakılmıştır.
Diplomatik Temsilcilikler Ankara Hükümeti’nin dış politikasını ve ittifak kurduğu ülkeleri, en iyi Ankara karşıtı bir kalem olan Ali Kemal, Peyamı Sabah’taki köşesinde ele almıştır. Ali Kemal’in sözleri, dış temsilciliklerin mahiyetini güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. Ali Kemal, 2 Ocak’ta köşesinde şöyle demiştir: "Ankara'da bir düğün dernektir gidiyor. Asya'nın kıyısından bucağından, Azerbaycan, Acara, Hıvye, Buhara, Ukrayna gibi henüz ya yeni kurulmuş ya kurulmak üzere birçok gelişi güzel devletler o acayip merkeze sefaretler, murahhaslar gönderiyorlar. Ziyafetler verilirken Yunanlılar yeni saldırı hazırlıkları yapıyorlar. Biz Asya ile Rusya ile çocukça oyalanırken o, Avrupa ile Amerika ile işi pişirmek üzeredir." Büyük Millet Meclisi Hükümeti, 1922 yılında mevcut temsilciliklerine, Hollanda ve İran’daki temsilciliklerini de eklemiştir. 1 Kasım 1922’de Saltanat’ın ilgası ile Osmanlı İmparatorluğu’nun son bulması üzerine, Almanya ve Hollanda’da bulunan Osmanlı Sefaretleri, Büyük Millet Meclisi idaresine geçmiş ve bu ülkelerdeki temsilcilik görevini hali hazırda görevde olan Sefirler üstlenmiştir. Fransa’da ise, ikili temsil sistemi bu tarih itibariyle son bulmuş ve Büyük Millet Meclisi’nin temsilcisi Fransa’da Türkiye adına bulunan tek temsilci olmuştur.
Kürdistan Meselesi Mustafa Kemal Paşa, 6 Mart’taki gizli oturumda, doğrudan Kürdistan meselesi olarak adlandırılmasa da, askeri vaziyete dair beyanatta bulunurken konuya değinmiştir. Mustafa Kemal Paşa, askeri cephedeki durumun hiçbir zaman bir memleketi yıkmaya yetmeyeceğini, asıl önemli olanın dahili cephe olduğunu ve Türkiye'yi yıkanın da bu dahili cephedeki sukut olduğunu söylemiştir. Buna Cenubi Şarki Cephesinde ortaya çıkan Kürdistan meselesini örnek göstermiştir. Meclis'in birlik içinde olması gerektiğini ifade etmiştir. Aynı gün, Başkumandanlık Tezkeresi ile yedi mebusun vazaifi vataniyeye memur edildikleri bildirilmiştir. Halil Hulki Efendi (Siird), Haydar Bey (Van), Rıza Bey (Muş), Zülfi Bey (Diyarbekir), Abdülgani Bey (Siverek), Sadullah Bey (Bitlis), İlyas Sami Bey (Muş) vazaifi mühimmeyi vataniyeye memur edilmişlerdir. Söz konusu görevlendirme, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, Kürdistan’da meydana gelen bazı vakaların önüne geçmek için gönderildiği söylenen heyete dair verdiği 4 Mart 1922 tarihli sual takriri ile ilgilidir. Yusuf Ziya Bey, meselenin içeriğini, gönderilen heyetten ne gibi bir fayda beklendiğini ve gönderilen heyetin mebuslardan oluştuğu düşünüldüğünde ve mebusların istihdam ve izam hakkı Meclis’e ait iken bu mebusların Meclis Kararı olmadan nasıl gönderilebildiklerini sormuştur.153 Böyle bir heyetin gitmesi halinde faydasından çok zararı olacağını belirtmiştir.154 Mustafa Kemal Paşa, görevlendirmelerin heyet şeklinde olmadığını söyleyerek kararı savunmuştur.155 Kaldı ki, 4 Mart 1922 tarihinde Bitlis'te bulunan Küfrevizade Şeyh Baki Efendi'ye yazdığı mektupta Mustafa Kemal Paşa, milli birlik istediğini tekrarlamış, ondan Kürdistan meselesini çıkaranlara karşı nüfuzunu kullanmasını istemiş ve bu doğrultuda bölgede görevlendirmeler yaptığını bildirmişti. Kürdistan’a gönderilecek heyet meselesi, 13 Mart’ta Dahiliye Vekâleti Bütçe görüşmelerinde de gündeme gelmiştir. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, her mıntıkanın ayrı bir şekli idaresi olduğundan; idarenin şahsi bir mesele olmaktan çıkarılıp bir şekil ve sistem kazanması için memlekette kanunun hüküm kılınması ve vakit kaybetmeden memleketin taksimat ve teşkilatı mülkiyesinin yapılması gerektiğinden bahsetmişlerdir. Mülkiyeyi memurinin hudud ve vazaifinin belirlenmesi gerektiği, Dahiliye Vekâleti'nin nüfuzunun tesis edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Ancak, Yusuf Ziya Bey bunun muhiti tanıyan mülki amirler ile yapılması gerektiğini söylemiştir. Bu nedenle, Dahiliye Vekâleti'nin havaliyi Şarkiye'ye bir heyet gönderme hazırlığı içinde olduğunu endişe ile izlediğini; eğer, asayişi Şarkiye ile ilgili bir sorun varsa bunun önce Meclis gündemine getirilmesi gerektiğini dile getirmiş ve uygun tebdire Meclisce karar verilmesini istemiştir.
1922 yılı başında İtilâf Devletleri Sevr Anlaşması’nın gözden geçirildiği yeni bir konferansa hazırlanırken, 1 Şubat 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa, gizli bir talimatla, Yarbay Şefik Özdemir Bey’i Revandiz’e gitmek üzere görevlendirmiştir. Söz konusu görevlendirme, İngiltere’nin çok önemsediği, Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan coğrafi, stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeye gerçekleştirildiği ve idari taksimatı belirleyeceği için önemlidir. Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan Musul vilayeti, 91.000 km²’lik bir arazi ile 350.000 nüfusa sahiptir ve idari taksimata göre, Kerkük, Süleymaniye ve Musul sancaklarına ayrılmıştır.156 Bölgeye yönelik ilgi, 1871 yılında Almanya’nın bölgede zengin petrol kaynakları olduğunu tespit etmesiyle başlamıştır.157 Osmanlı İmparatorluğu, 1908 yılından başlayarak, birçok yabancı petrol şirketine hisse vermişti.158 İngiltere’nin bölgeye yönelik ilgisinin bir diğer nedeni ise, Hindistan yolunun güvenliği olmuştu. Bölgenin petrol kaynaklarının bölüşümü ve stratejik önemi, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesinin açılmasına neden olmuştu. Irak Cephesindeki muharebeler, Osmanlı İmparatorluğu ile İngiltere arasında gerçekleşmişti.159 İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ile savaşı bitiren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nden sonra, Mondros Mütarekesi’nin hükümlerine ve uluslararası savaş kurallarına aykırı olarak 11 Kasım 1918 günü Musul ve civarını işgal etmiş; 15 Kasım 1918’de Türk birlikleri Musul’u tamamen İngiltere’ye terk etmiş ve 30 Kasım 1918 tarihinde bütün Osmanlı idari personeli bölgeyi boşaltmıştı.160 İngiltere, Musul’u işgal ettiği sırada o dönem Altıncı Ordu Kumandanı olan Ali İhsan Paşa, Musul’dan sorumluydu.161 Sevr Anlaşması’na giden yolda toplanan Paris Barış Konferansı ve San Remo Konferansı, Musul dahil olmak üzere Irak idaresini İngiliz mandasına bırakmıştı.162 İngiliz mandası altındaki Irak’ta, 23 Ağustos 1921’de Faysal Irak Kral’ı olmuştu. Ancak, İtilâf Devletlerinin çatışan çıkarları, bölgenin etnik yapısı ve toplumsal örgütlenmesi nedeniyle İngiltere bölgede tam bir hâkimiyet kurabilmiş değildi.163 Büyük Millet Meclisi için, Misak-ı Milli’nin parçası olarak Musul, kurtarılacak bölgeler içerisindedir. 9 Ağustos 1921’de Binbaşı Şevki Bey Süleymaniye Kumandanlığına atanmıştı ve 16 Aralık 1921’de Revandiz’e saldıran İngiltere’ye önemli kayıplar verdirmişti. Ancak, Binbaşı Şevki Bey, Musul’da yeni bir cephe açmak için bulunmuyordu; hatta görevlendirmesi sırasında kendisine zorunlu olmadıkça İngiltere ile çatışmaya girmemesi emri verilmişti. Görevlendirmenin niteliği itibariyle, Yarbay Şefik Özdemir Bey’in 1 Şubat 1922 tarihli görevlendirmesi Binbaşı Şevki Bey’in görevlendirmesinden oldukça farklıdır ve 1922 yılının Musul açısından farklı bir yıl olacağının göstergesidir. Özdemir Bey komutasındaki müfrezenin, kendini bölgede kamufle etmek ve barış konferanslarında İngiltere’nin eline koz vermemek amacıyla “şahsi bir teşebbüs” izlenimiyle hareket etmesi, bu nedenle resmi askeri personelden değil, mahalli kuvvetlerden oluşturulacak milis güçlerden meydana getirilmesi emredilmişse de, görevlendirmenin asıl amacı Musul’daki bekleyişin sona erdirilmesi veya insiyatifin ele geçirilmesidir. 1 Şubat 1922 tarihinde Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaai Milliye Vekâleti’ne çektiği telgrafla yapılan görevlendirmede, görevlendirme amacı, Kürdistan havalisinde bazı tahriklerde bulunarak, Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgenin Kral Faysal tarafından işgaline engel olmak ve İngiltere’nin işgal ettiği araziyi kurtarmak olarak belirtilmiştir. Denilebilir ki, 1 Şubat 1922 tarihinde Musul’un kurtarılmasına karar verilmiştir. Bu aynı zamanda, güneyde İngiltere ile fiili bir cephe açıldığı anlamına gelmektedir.164 Bütün hazırlıklar tamamlandıktan sonra, Diyarbakır’da her türlü donanımı tamamlanmış 100 kişilik bir müfreze kuruldu. Özdemir Bey’e verilen talimatta özetle şunlar belirtiliyordu: Özel teşebbüs ile hareket etmesi gereken Özdemir Bey müfrezesi, Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgelerin Faysal tarafından işgaline engel olacaktır. Musul hareketine resmi bir mahiyet verilmeyecek, görünüşte Türkiye ile hiçbir ilgisi olmadığı, şahsi ve mahalli teşebbüslerle meydana gelmiş olduğu kanaati uyandırılacaktır.165 Bu amacı sağlamak için, en elverişli yer Revandiz bölgesidir. Görevin başarıyla yapılabilmesi için, subay ve erlerin aşağıdaki esaslara bağlı kalması şarttır. Aksi takdirde memleket için zararlı sonuçlar verebilir: a. Müfreze, ciddi ve sıkı bir disiplin altında bulundurulacak ve eğitimle meşgul olacaktır. b. Halkı, Türk hükümetine bağlamak için son derece eşit muamele yapacaktır. c. Vazife zamanında ve vazife dışında halka iyi muamele yapılacaktır. d. Bölge halkının dinî inançları, taassup derecesinde kuvvetli olduğundan subay ve askerler dinî esaslara saygılı kalacaklar ve gerektiği zaman da halk aydınlatılacaktır. e. Revandiz’de yapılacak yerli teşkilatta halkın ve özellikle aşiret reislerinin düşünceleri sorulacaktır. “Halkla yapılacak görüşmelerde, İngilizlerin İslâm birliğini parçalamak ve bu suretle memleketlerini işgal etmek amacını güttükleri ve Faysal‘ın da tamamen İngiliz isteklerine göre hareket ettiği açık olarak anlatılmalı; Süleymaniye’de bulunmakta olan Nemrut Mustafa’nın kurduğu cemiyetin İngiliz çıkarlarına çalıştığı açıklanmalıdır. Müfreze, Hakkari kanalıyla sıkı ve devamlı irtibatta bulunmalıdır. Bu, başarı için şarttır.”166 Özdemir Bey müfrezesi, Musul’un Revandiz sancağında görevlendirilmiştir ve Elcezire Cephesi Kumandanlığına bağlıdır. Yeni bir cephe olarak bölgeyi askeri açıdan takviye etmeye çalışan Özdemir Bey, Revandiz başta olmak üzere gittiği yerlerde Büyük Millet Meclisi adına teşkilâtlanma çalışması da yapmış; hükümetsizlikten kaynaklanan sorunları önlemeye çalışmıştır.167 Çalışmalarında Sürücü, Barzani, Zibarlı ve Balikli aşiretlerini yanına çekmiş; hatta aşiret güçlerinden yararlanarak bölgede bir jandarma kuvveti tesis etmiştir.168 Musul’da teşkilâtlanmanın güçlenmesiyle birlikte, İngiliz saldırıları da başlamıştır. 10 Temmuz’da, İngiltere Revandiz’i bombalamıştır. Buna karşılık, 31 Ağustos’ta, Özdemir Bey Derbent Muharebesini kazanmıştır. İngiltere, bölgede hâkimiyetini arttırmak için Süleymaniye’de kendisine bağlı bir manda yönetimi kurmaya çalışmıştır.169 7 Eylül 1922 tarihine kadar Özdemir Bey ve bölgedeki milis güçler tarafından yürütülen hareketler, bu tarihte Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa’nın Şark ve Elcezire Cephesi Kumandanlıklarına yolladığı emirle yeni bir boyuta taşınmıştır. Fevzi Paşa, o vakte kadar milis güçlerce yürütülen hareketin zamanı geldiğinde ordu tarafından nihai sonucuna ulaştırılmak üzere üstlenilebileceğini bildirmiş ve hazırlıklara başlanması emrini vermiştir. Garp Cephesindeki ilerleyişe paralel olarak, güneyde de kazanımlar sağlanmasına karar verildiği anlaşılmaktadır. Bu arada, Özdemir Bey, görevlendirmesi doğrultusunda hareketlere devam etmiştir. Özdemir Bey, 26 Eylül’de, Köysancak’ı ele geçirmiş ve mülki idare teşkilâtını kurma çalışmalarını başlatmıştır. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, 4 Aralık’ta Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya Musul hazırlıklarının tamamlandığını ve taarruz emri verilmesi halinde on gün içinde taarruza geçilebileceğini iletmiştir. Musul’daki taarruz hazırlıkları Lozan Konferansı’nın paralelinde gerçekleştirilmiştir. İngiltere, 8 Aralık’ta Londra’daki “Irak Komitesi”nde Musul konusunda Konferansa nasıl bir öneri getirebileceğini tartışmış ve petrol bulunmayan Musul nehrinin kuzeyindeki toprakların Türkiye’ye bırakılacağı bir tavizin verilebileceği karara bağlanmıştır. 1923 yılı Nisan ayında bölgedeki askeri gücünü takviye eden İngiltere, Kuzey Irak’a saldıracak ve Özdemir Bey kuvvetlerini yenilgiye uğratacaktır.170 Özdemir Bey’in bu saldırılar üzerine İran’a iltica etmek zorunda kalmasıyla, Musul’daki askeri harekât da son bulacaktır. Musul’un askeri harekâtlar ile çizilmeye çalışılan kaderi 1923 yılında son bulmasına karşın, Lozan Konferansı paralelinde 1926 yılına kadar uzanacaktır.171 Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||