Yenileşme Döneminde

5 Aralık 1934’te, uzun tartışmalardan sonra Teşkilât-ı Esasiye maddeleri düzenlenmiş ve “İntihâb-ı Mebûsân Kanunu’nun” maddelerini erkek kelimesi yanına kadını da ekleyerek, kadınların mebus seçilmesi sağlanmıştı.³²

1.16. Şer’iye ve Evkaf Vekâleti’yle
Şer’iyye Mahkemelerinin
Kaldırılması

1 Mart 1924’te Mustafa Kemal, Meclis’te vermiş olduğu nutukta, adliye düzeninin yüzyılın gereklerine uyması gerektiğini, her ulusta olan adlî ilerlemele

rin acele ve kesin olarak yerine getirilmesinin milletin kendi isteği olduğunu ileri sürerek “Milletin arzu ve ihtiyaçlarına tâbi olarak adliyemizde her türlü tesirden cesaretle silkinmek ve ser’i terakkiyata atılmakta asla tereddüt olunmamasını” söylemişti. Mustafa Kemal devamla, aile hukukunda devam edilecek yolun medeniyet yolu olacağını, hurafelere inanılmamasını belirtmişti. Bu nutuk, Millet Meclisi’nde büyük heyecan uyandırdı. Bu daha çok yenilik isteyenlerin heyecanıydı.

2 Mart 1924’te, hilâfetin kaldırılması ile aynı zamanda Şer’iyye ve Evkâf Vekaleti’nin kaldırılması ve öğretimin birleştirilmesi teklifleri fırka grubunda tartışıldı. Teklifler kabul edildi.

3 Mart 1924’te aynı teklifler Meclis’te tartışıldı. Çok hararetli olan bu tartışmalar beş saat sürdü. Nihâyet, bütün teklifler kabul olundu. Şer’iyye ve Evkâf Vekaleti’ni kaldıran kanundan sonra, bunların yerine iki ayrı teşkilât meydana getirildi: Diyanet İşleri Reisliği ve Evkâf Umûm Müdürlüğü.Diyanet İşleri Reisî, hem kendisini hem de makamının bağlı olduğu başvekil tarafından atanacaktı. Ödevleri camilerin yönetimi, müezzin, imam, müftü ve diğerlerinin gözetimi olacaktı.³³

Evkâf Umum Müdürlüğü vakıfların yönetiminden, dinî binaların ve tesislerin bakımından sorumluydu. 1931’den beri Evkâf yönetimi, dinî görevlilerin aylıklarının ödenmesini de üzerine aldı ve böylece Diyanet İşleri Reisliği’ne vaizleri atamak, onların hutbelerini denetlemek ve ara sıra bir şeriat sorunu üzerinde açıklamalarda bulunmaktan başka bir şey kalmadı.

1924 kanunlarıyla medreseler kapatılmıştı. Bununla beraber, devlet dinî görevlilere daha fazla eğitim sağlamak için çabalar gösterdi. Maarif Vekilliği bazı imam ve hatip okulları kurdu. Ayrıca eski Süleymaniye Medresesi, İstanbul Üniversitesi içinde, İlâhiyat Fakültesi olarak kuruldu. Bu fakülte, laik ve Batılı bir cumhuriyete daha uygun, yeni, modernleşmiş ve Türkiye’nin bilimsel bir dinî merkezi olacaktı.

1.17. Tevhid-i Tedrisat Kanunu:
3 Mart 1924

Osmanlılar devrinde öğretim kurumları üçe ayrılmaktaydı: 1- Medreseler 2- Yabancı okullar 3- Tanzimat okulları.

Ziya Gökalp, Türk Millî Eğitimi’nin içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulabilmesi için millî bir nitelik almasını uygun görüyordu. Türkiye’de, halk, medreseliler, mektepliler diye üç zümrenin bulunduğuna değiniyordu.

Mustafa Kemal de, öğretim kurumlarının birleştirilmesi ve millî bir eğitim sisteminin uygulanmasını benimsemişti. 16 Temmuz 1921’de daha savaş yıllarında, Ankara’da toplanan Maarif Kongresi’ni açarken “şimdiye kadar takip olunan öğretim ve eğitim usullerinin milletimizin gerileme tarihinde en mühim bir âmil olduğu kanaatindeyim. Onun için bir millî eğitim programından bahsederken eski devrin hurâfelerinden ve fikrî vasıflarımızla hiçbir münasebeti olmayan yabancı fikirlerden, Doğu’dan ve Batı’dan gelebilen bütün tesirlerden tamamıyla uzak, millî seciye ve tarihimize uygun bir kültür kastediyorum. Çünkü, millî dehamızın tamamıyla inkişâfı ancak böyle bir kültür ile sağlanabilir. Gelişigüzel

bir yabancı kültür, şimdiye kadar takip olunan ecnebî kültürlerin yıkıcı sonuçlarını tekrar ettirebilir” demekteydi.³⁴

31 Ocak 1923’te, İzmir’de halk ile yaptığı bir toplantıda medreseler hakkında sorulan bir sual üzerine, bu kurumlar hakkında geniş bilgi verdikten sonra, “milletimizin, memleketimizin irfân yuvaları bir olmalıdır. Bütün memleket evlâdı, kadın ve erkek aynı surette oradan çıkmalıdır” diye öğrenimin birlikliğine işaret etmişti. TBMM’nin ikinci devre seçimleri için, 8 Nisan 1923’te yayınladığı dokuz prensip programında ilköğretimde öğretimin birleştirilmesi prensibi de yer almaktaydı.³⁵

Osmanlı İmparatorluğu’nda ve cumhuriyetin ilk yıllarında Müslüman halkın eğitim gereksinmelerini karşılayan medreseler daha çok ahirete yakın kimseler yetiştiriyor, müspet ilimler yerine Kur’ân ve benzeri derslere yer veriyorlardı. Azınlık okulları kendi dilleriyle ve istedikleri gibi eğitim yapıyorlardı. Dinî kurumların ise yolları çok değişik bir görünüm arz etmekte idi. Bu kurumlar ise ancak kendi dil, din ve kültürlerini yaymak amacını güdüyorlardı.

Atatürk, eğitimin birleştirilmesi konusunda işbirliği yapılması önerisini ortaya koyarken, Şer’iyye ve Maarif Bakanlıklarının bir anlaşmaya varamayacaklarını biliyordu. Fakat, gene de, bu iki kurumun birbirleriyle anlaşmaları için girişimlere geçilmesini önerdi. Bu girişimlerden bir sonuç alınamayınca, konuyu kökünden çözmek için 1 Mart 1924’te, TBMM’de söylemiş olduğu nutukta milletin eğitim ve öğretimin birleştirilmesini istediğini, bunun için zaman kaybedilmemesini belirtmişti.

2 Mart 1924’te, Halk Partisi Grubu’nda hilâfetin kaldırılması ile Şer’iyye, Evkâf, Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Bakanlıklarının kaldırılması konusundaki önergeler kabul edildikten sonra Tevhid-i Tedrisat hakkında Maarif Vekili Saruhan Saylavı Vasıf (Çınar) ve elli arkadaşının teklif ettikleri yasanın görüşülmesine geçilmişti. Önerge sahipleri görüşlerini şöyle açıklıyorlardı: “Bir devletin irfan ve genel maarif siyâsetinde, milletin fikir ve his itibarıyla birliğini sağlamak için öğretimin birleştirilmesi en doğru, en ilmî” her yere fayda getirecektir demekteydiler. Yasanın kabulü ile, bütün eğitim kurumlarının dayanacağı tek yerin Maarif Vekâleti olacağı ve tek bir eğitim olacağı açıklanmaktaydı. Parti grubunda kabul olunan önerge, 3 Mart 1924’te TBMM’ye getirildi. Kanun olduğu gibi kabul edildi.

Medreselerin kaldırılmasına karşılık, gene de, bu okulların açılmasını hesaplayanlar vardı. Atatürk’ün Rize gezisinde softalardan kurulmuş bir heyet Atatürk’e başvurarak medreselerin yeniden açılmasını önerdiler. Atatürk, bu heyete memleketin, milletin felâket sebepleri arasında medreselerin oynadığı yıkıcı rolü açıkladıktan sonra “Mektep istemiyorsunuz. Halbuki, millet onu istiyor. Bırakınız artık bu zavallı millet, bu memleket evlâdı yetişsin! Medreseler açılmayacaktır. Millete mektep lâzımdır” demişti.

Bir kısım aydınlar bile, medresenin yeniden kurulamayacağını anlamış, fakat, medresenin millî eğitime etkisinin sürmesini sağlamak istemişlerdi. Ata

türk, din terbiyesinin devlet eliyle verilmesinin zararlı olduğunu çok önceden anlamış olduğundan, 1925 yılında Samsun’a yapmış olduğu seyahatlerinden birinde “Dünyada her şey için maddiyat ve maneviyat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşit ilimdir, fendir. İlim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, delâlettir” demekteydi.

Millî Eğitim Bakanlığı bir süre sonra İmam-Hatip okullarını, ilk, orta ve lise kitaplarında din derslerini kaldırdı. Azınlık ve yabancı okullarının Türk okulları gibi teftiş edilmesine karar alındı. İlkokulların ve liselerin sayısı artırıldı. Kız sanat okulları ve akşam sanat okulları açıldı.³⁶

1928 yılında devletin bir dini olduğu maddesi Anayasa’dan çıkarıldıktan sonra, 1930 yılında şehir okullarında, 1933 yılında köy okullarında din dersleri kaldırıldı. 1928 yılında Arapça ve Farsça dersleri kaldırılmış, bu dillerin öğretimi üniversite düzeyinde bilimsel araştırma araçları olarak okutulması kararı alınmıştı.³⁷ Atatürk 1937’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açış konuşmasında, Doğu Anadolu’da bir üniversitenin kurulması gereğini belirtmişti. Atatürk’ün sağlığında malî olanaksızlıklar dolayısıyla bu üniversite açılamamış,³⁸ ama daha sonra açılan Erzurum Atatürk Üniversitesi ile bu düşüncesi yerine getirilmişti. Bu konular yüksek okullar bahsinde etraflıca incelenecektir.

Eski Türk tarihi ile uğraşan Atatürk, eski Türk medeniyetlerini geliştirmek istemişti. Bu bakımdan, madde ile uğraşan kurumlara, işletmelere, Sümerbank, Etibank gibi adlar vererek görüşünü sembolleştirmişti.³⁹

1.18. Hukuk Alanındaki Diğer
Yenilikler

Medenî Kanun: 17 Şubat 1926’da kabul edilen Medenî Kanun, 1907’de İsviçre’de hazırlanıp, 1912’de orada yürürlüğe giren kanundan alınmıştır.

Ceza Kanunu: 1889’da yapılmış İtalya Ceza Kanunu’ndan alınmıştır. Kanun suçlar ve cezalar hakkında en medenî hükümleri kapsar. 1 Mart 1926’da yürürlüğe girmiştir.

Hâkimler Kanunu: 3 Mart 1926’da kabul edilen bu yasa, Cumhuriyet Savcı’sının bağımsızlık ilkesini, yargı organlarının bağımsız ve halkın çıkarlarını en uygun şekilde gözetmeyi yasal cezalarla yerine getirmeyi amaçlar.

Ticaret Kanunu: 29 Mayıs 1926’da ve 15 Mayıs 1929’da yayımlanan yasalar ile onaylanmıştır. 1926’da yayımlanan Ticaret Kanunu ve 1929’da çıkan “Deniz Ticaret Kısmı” birbirini tamamlar. 1926’daki bu yasa dünyanın en gelişmiş ticaret yasalarından, özellikle Alman ve İtalyan ticarî eserlerinden, ikincisi ise Alman kanunlarından yararlanılarak düzenlenmiştir.

İcra ve İflâs Kanunu: 24 Nisan 1929 yılında İsviçre’den alınarak düzenlenmiştir. Fakat, beklenilen yararı sağlayamadığından, çeşitli kuruluşların düşünceleri alınarak 30 Haziran 1932’de yeniden düzenlenmiştir.

Görüldüğü üzere, 1926’dan itibaren hukuk alanında büyük yenilikler yapılmaya başlanmıştır. Ama, bunlar henüz yeterli değildir. Kadın erkek eşitliği konusunda önemli atılımlar ve yasalar, ancak 1930’dan sonra konuşulmaya ve yasa haline getirilmeye başlanacaktır.

1.19. Harf İnkılâbı: 3 Kasım 1928

Harf İnkılâbı’na kadar olan sürede, yazı konusunda pek çok tartışma olmuştu.

Sovyetler Birliği, kendi toplumundaki uluslararası Latin alfabesinin kabul edilmesini savunuyordu. 1 Mayıs 1925’te Azerbaycan’da Latin alfabesi kabul edilmişti. Sovyetlerin bu Latinleştirme siyasetinin amacı, İslâmlığın etkisini azaltmak ve Arap yazısı kullanan Türkiye Türkleri ile bağları koparmaktı.⁴⁰

Meclis’te, yeni harflerin kabul edileceği ana kadar bu konuda girişimler olmuştur. Yazının Latinleşmesi fikri ilk defa 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde ortaya atılmıştı. 1927’de Türkiye’de genel nüfus, 13.642.870, okuma yazma bilenlerin sayısı 1.111.000 olup, okuma yazma oranı nüfusa göre yüzde 10.6 idi.⁴¹

İnkılâba 1927 yılında karar verildi. 8 Ocak 1928’de, Ankara Türk Ocağı’nda Adliye Vekili Mahmut Esat Bozkurt, Latin harflerinin ulusun dilini güzelleştireceği yolunda bir konferans verdi. Bir hafta sonra, Dil Kurumu üyesi Köse Raif Paşazade Fuat ve Hamdullah Suphi Tanrıöver Latin harflerinin benimsenmesini ileri sürdüler.⁴² Bu arada bu konuda çalışmalar da hızlandırılmıştı. 25 Nisan 1928’de Milliyet gazetesinde Latin harflerinin kabulü konusunda ilerlemelerin olduğu açıklanıyordu.⁴³

25 Mayıs 1928’de Alfabe Kurulu Vekiller Heyeti’nin onaylanması ile kuruldu. Alfabe Kurulu ilk toplantısını, 26 Haziran 1928’de yapmıştı.⁴⁴ 1927 Aralığı ile 1928 Mayısı arasında, Ahmet Cevat (Emre) bu konuda Atatürk’ün görüşünü yansıtan bir seri yazılar yazmıştı.⁴⁵

Atatürk halkın içine girerek, Latin harflerini benimsetmek için büyük çaba göstermiştir. Bunun için, 23 Ağustos 1928’de Tekirdağ’a gitmiş⁴⁶ ve Tekirdağlıların şimdiden yeni Türk harflerini okuyup yazabilmelerinden memnunluk duymuştu.⁴⁷

Atatürk, 9 Ağustos 1928 akşamı Sarayburnu’nda halka bu inkılâbı açıkladıktan sonra,⁴⁸ Dolmabahçe’de ders verilmeye başlanmıştı. 16 Ağustos 1928’de, CHP merkezinde yapılan toplantıda her mahallede bir dershane açılması kararlaştırıldı. Mustafa Kemal, Başöğretmen sanını aldı. Türk basını bütün bu çalışmalardan halkı haberdar etmekteydi. Gazeteler, yeni harfleri ve imlâ esaslarını yaymaya başladılar. Türkiye’nin bütün şehir ve kasabaları ve köylerinde halk yeni harfleri öğrenmeye başladı.⁴⁹

Mustafa Kemal ise gezilerine devam ediyordu. 1 Eylül’den 21 Eylül’e kadar, Çanakkale, Maydos (Eceabat), Gelibolu, Malatya, Sinop, Samsun, Kayseri ve Ankara’ya gitmiş, verdiği derslerle halkı aydınlatmıştı.⁵⁰ 16 Eylül 1928’de, Atatürk, halkın ve çeşitli kuruluşların yeni harfleri öğrenmek için gösterdikleri çabadan memnuniyetini demecinde de belirtmiştir.⁵¹

Lâtin harflerinin kabulü sorunu 1 Kasım 1928’de Meclis’e getirildi. Mustafa Kemal, çeşitli konuları kapsayan nutkunda buna da temas etti.⁵² Daha sonra bu konuda üç milletvekilinin takririne geçildi⁵³ ve ikinci oturumda bununla ilgili komisyonun sunduğu layiha kabul edildi.⁵⁴

Nihayet, 3 Kasım 1928’de Latin harfleri resmen kabul olundu. Daha sonra vergiler bütçesine yeni yazı için gerekli harcama ile ilgili olarak olağanüstü bir kanun layihası verilmiş ve kabul edilmiştir.⁵⁵

Basın yeni harfler yasasının kabul edilmesini, henüz maddelerin bir kısmının ilk görüşülmeye başlanması ile aynı anda haber vermişti. 2 Kasım 1928’de Ankara’da yayımlanan Hâkimiyet-i Milliye, Harfler Yasası’nın kabul edildiğini halka duyurmuş ve görüşülebilen maddeleri yazmıştı. Aynı gazete, Büyük Millet Meclisi’nin tarihî günlerinden birini yaşadığını da belirtmişti.⁵⁶ Hemen, Ankara’nın bazı camilerinde ve Fırka Binası’nda da derslere başlanmıştı.⁵⁷

11 Kasım 1928’de Millet Mektepleri Talimatnâmesi kabul edilmiş ve yürürlüğe konmuştu.⁵⁸ İstanbul’da 1208 mektep açılmış olup, 45.000 öğrenci mevcuttu.⁵⁹

1 Ocak 1929 tarihinde millet mekteplerinin merasimle açıldığını ve bunun Millî Eğitim Bayramı olduğunu belirten basın, bundan sonra Arap harflerinin yerini Latin harflerinin aldığını açıklamaktaydı.⁶⁰ Kocaeli’de millet mekteplerinin açılması büyük hayranlık uyandırmış ve 1 Ocak akşamı 350 okulun daha açılacağı duyurulmuştu.⁶¹

1 Ocak 1929’da, İstanbul’da harfler marşı ile açılan millet mekteplerinde,⁶² bazen birkaç şube birden açılmaktaydı. Kadınlar için açılan okullarda 3 Ocak’tan itibaren derslere başlanmıştı.⁶³ Yunus Nadi, 5 Ocak’ta yazdığı makalesinde, binaların az olduğunu belirtmektedir.⁶⁴ Millî Eğitim Bakanlığı, önümüzdeki senede 250.000 kişinin okuyacağının sanıldığını⁶⁵ ve her yerde millet mekteplerinin açılacağını açıklamaktaydı.⁶⁶

Gerek halkın, gerekse hükûmetin uğraşıları sayesinde Türkiye’de okur-yazar sayısı iyice artmıştır. 1923-1924’te, ilkokullardaki erkek öğrenci sayısı 273.107 iken, 1970-1971’de bu 2.874.485’e çıkmıştı. Orta öğretimde bu, 1930-1931’de 20.148 erkek, 6945 kız iken, 1970-1971’de 565.360 erkek, 211.430 kız, liselerde 1930-1931’de 4333 erkek, 3115 kız iken, 1970-1971’de, 165.619 erkek, 63.893 kıza ulaşmıştır.⁶⁷ Zamanında ise, okur yazar sayısı yüzde elliyi aşmıştır.

1.20. Atatürk’ün Türk Tarih Tezi

Atatürk, Avrupalıların, Türkleri sarı ırka bağlamak, yıkıcı ve medenî yetenekten yoksun olarak, medenî eser yaratamamak gibi ilmî kalıplar ileri sürerek ortaya koydukları iddialara inanmıyor, Türk vatanının bizim olduğunu, tarihin bunu ortaya koyacak en büyük manevî destek ve delil olduğunu ileri sürüyordu. Bunun için, önce kütüphane kurmakla işe başladı. Bunu büyük bir anket takip etti. Türkiye’de tarihle uğraşanlar, Türk tarihi ile ilgili kitapları incelemeye memur edildiler. Tercüme edilen kitaplar, raporlar halinde Atatürk’e sunuldu. Bu çalışmaların ilk ürünü olarak, Türk milletinin cihan tarihindeki yerini ve rolünü belirten “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı eser 1930 yılında bastırıldı. Bir sene sonra da Türk Tarihi üzerinde çalışmalar yapmak üzere “Türk Tarih Heyeti” kuruldu (15.4.1931). Atatürk, bu heyete, Türk tarihini belgelere dayanarak yazmalarını, gerçeklerin dışına çıkmamalarını, Türklüğü acuna duyurmalarını söyledikten sonra “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır” demiştir.

26.9.1932 tarihinde Ankara’da Türk tarih profesörleri ve öğretmenlerinin katılmasıyla ilk kez Türk Tarih Kongresi toplandı ve Türk Tarih Tezi bu kongrede bilimsel bakımdan tartışıldı.

Kültür alanımızda yeni bir tarih görüşü olan bu tez şöyledir: “Türk milletinin tarihi şimdiye kadar sanıldığı gibi yalnız Osmanlı tarihinden ibaret değildir. Türkün tarihi çok daha eskidir ve temasta bulunduğu milletlerin medeniyetleri üzerine tesir etmiştir.” Bu tez ile Türk tarihi, Etiler, Sümerlerden başlatılmakta ve en eski uygarlıkların Türklerden çıktığı ispat edilmektedir.⁶⁸

1.21. Türk Dil İnkılâbı

Osmanlı Türkçesi, yüzyıllardan beri, yabancı dillerden alınan kelime ve kuralların etkisi altında çok şey kaybetmiştir. Bu dilin anlaşılabilmesi için Arap ve Fars dillerinin dilbilgilerinin ve birleşimlerinin bilinmesi gerektir. Bu da Türkçenin millî bir dil olmasına engel olmaktadır. Büyük halk kitlelerinin konuştuğu dil ile aydınların dili arasında büyük bir uçurum vardı. Atatürk zamanına kadar olan dili sadeleştirme çabaları başarılı olamamıştı.

Harf İnkılâbı’nın olumlu sonuçları alınmaya başlanmış olduğundan Atatürk dil çalışmaları ile uğraşmak için 12 Temmuz 1932’de, Türk Tarih Cemiyeti’ne kardeş olarak Türk Dili Tedkik Cemiyeti’ni kurdu. Cemiyetin amacı, Türkçenin sözlük, terim, dilbilgisi, cümle bilgisi, etimoloji konularını incelemek ve Türkçenin gelişmesine, dilimizin dünya dilleri arasındaki yerini belirtmeye çalışmaktadır. Dil konusuna titizlikle eğilen Mustafa Kemal, 1929 Eylül’ünde Ertuğrul yatı ile İstanbul’dan Zonguldak’a giderken bir telsiz haberinin eski yazılarla kendisine verilmesine çok sinirlenmişti.⁶⁹

Atatürk’ün direktiflerine göre, önce bir Dil Kurultayı toplanacak, Türk Dili Tetkik Cemiyet’in tezi orada Kurultay’a katılan uzmanların, yazarların, ozanların, basın yetkililerinin ve öğretmenlerin önünde açıklanacak ve onların düşüncesi de alınmak suretiyle dil işi ile olan ilgi genelleştirilecekti.

I. Türk Dili Kurultayı, 26 Eylül 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplandı. Amerika Genelkurmay Başkanı General Mac Arthur, Atatürk’ü ziyaret anında Kurultay’daki tezleri, konferansları ilgiyle dinlemişti. Bu ilk kurultayda, Kurum Başkanı Samih Rifat, amacı “Türk dilinin kendi millî kudretleri içerisinde inkişâfını aramak” olarak nitelemişti.⁷⁰ Çalışmaların sonunda, bir tüzük düzenlendi. Bunun 20. maddesinde “Türk Dili I. Kurultayı’nın toplandığı 26 Eylül Türk Dili Tetkik Cemiyeti azalarınca Dil Bayramı olarak her yıl kutlanır” denilmekteydi.⁷¹ 26 Eylül’de başlayan Kurultay 1 Ekim’e kadar sürmüştü. Atatürk, Kurultayın ortaya koyduğu sonuçlardan çok memnun oldu. 1 Kasım 1932’de Büyük Millet Meclisi’ndeki açış nutkunda “Millî kültürün her çığırda açılarak yükselmesini Türk Cumhuriyeti’nin temel dileği olarak temin edeceğiz. Türk dilinin kendi benliğine, aslındaki güzellik ve zenginliğine kavuşması için bütün devlet teşkilâtımızın dikkatli, alâkalı olmasını isteriz” demekteydi. Türk Dili Cemiyeti daha

sonra da Atatürk’ün koruyuculuğunda çalışmalarına devam etti. Bu devrede Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçeden tasfiye edilmesi fikrinden vazgeçen Atatürk bizzat kendi yazıları ve beyanlarıyla da bunu açıkça ifadeden çekinmemiştir.⁷² Atatürk, 18 Ağustos 1934’te II. ve 24 Ağustos 1936’da III. Dil Kurultaylarında hazır bulunmuş ve kurultayları izlemiştir. Daha sonra, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde, 1942, 1945, 1949, 1951, 1954, 1957, 1960 ve daha sonraki tarihlerde yapılan toplantılarda Dil Kurultayı çalışmalarına devam etmiştir.⁷³

1.22. Ölçüler Kanunu:
28 Aralık 1931

28 Aralık 1931’de metre ile ilgili olarak çıkarılan yasada, bütün “mukâvele ve akitlerde, fatura, ticaret defterleri, ilân vesâir ticarî evrak ve vesikalarda bu ölçülerden maadasının kullanılması”nın yasaklandığı belirtilmekte ve böylece Avrupalıların kullandığı her birimi kabul etmekle inkılâplardan biri daha gerçekleştirilmiş olmaktaydı. Kilo sistemi de aynı yasayla getirilmiş olmaktaydı. Demiryolu, yük vagonları ve eşya satımları da bu ölçülere göre hesaplanacaktı. Bu yasanın uygulanması için İktisat Vekâletine bağlı “Ölçüler Umûm Müdürlüğü” kurulacaktı.⁷⁴

1.23. Soyadı Kanunu:
21 Haziran 1934

Türkiye Cumhuriyeti’nde soyadı kullanılmadığından yalnızca şahsın isminin kullanılması karışıklıklara sebep olmaktaydı. Aynı isimden pek çok kişinin olması resmî yazışmalarda anlaşmazlıklar doğuruyordu. Bu yüzden 21 Haziran 1934’te TBMM’de “Her Türk öz adından başka soyadını taşımaya mecburdur” tarzında bir ifâde ile soyadı yasası kabul olundu. Mustafa Kemal de, İsmet Paşa ve arkadaşları tarafından TBMM’de yapılan teklifle 24 Kasım 1934’te Atatürk soyadını almıştı. Sonra, 17 Aralık 1934’te TBMM Mustafa Kemal’den başkasının Atatürk soyadını almamasını da karara bağlamıştır. Atatürk’ün İsmet Paşa’ya İnönü soyadını verdiğini bildiren mektup üzerine İsmet Paşa da 26.11.1934’te İnönü soyadını aldı.⁷⁵

1.24. Genel Tatil: 27 Mayıs 1935

“Ulusal bayram ve genel tatiller hakkındaki kanun” 27 Mayıs 1935’te TBMM’ce kabul edilmişti. Bu yasa ile hafta tatili Pazar günü olarak onaylanmıştır.⁷⁶ Eskiden Cuma günü idi.

1.25. Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’ndaki Değişiklik: 5 Şubat 1937

Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’nun (Anayasa) ikinci maddesinde değişiklik yapılarak altı okun konması, “Türkiye Devleti, cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, lâik ve inkılâpçıdır” ve “Resmî dili Türkçedir. Makarrı Ankara şehridir” kararı alındı.

1.26. Medenî Kanun’daki
Değişiklikler: 16 Haziran 1938

Türk Medenî Kanunun’da evlenme yaşına ait maddenin değiştirilmesine dair yasa tasarısı onaylanmış ve evlenme yaşı kadınlar için 15, erkekler için 17’ye çıkarılmıştır. Daha sonra 18 yaşından küçüklerin evlenmesi ebeveynlerin iznine bırakılmıştır.

1.27. Lâkap, Nişan, Madalya ve
Özel Kılıkların Kaldırılması

24.11.1934’te Mustafa Kemal Paşa’nın öz adının Kamal (sonra Kemal) ve soyadının Atatürk olması kanunlaşıp, 24.12.1934’te Soyadı Tüzüğü’nün kararname ile yürürlüğe girmesinden sonra, buna paralel diğer inkılâplara geçildi. Daha önce 3.12.1934’te din adamlarının tapınaklar ve törenler dışında özel kılık giymelerini yasaklayan ve ancak hükûmetin izniyle tapınak ve dinî törenler dışında da geçici nitelikte özel kılıkların giyilebileceği, izcilik ve sporculuk gibi topluluk ve dernek ve kulüp mensuplarının ve öğrencilerin usûle uygun kılık giymelerini ve simgelerini taşımalarını yasaklayan, yabancıların kendi kılıkları ve simgeleri ile Türkiye’ye girmelerini hükûmet iznine bağlayan kanun kabul edilmişti.⁷⁷

26. 11.1934’te, ağa, hacı, hâfız, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paşa, hanım, hanımefendi, hazretleri gibi lâkap ve unvanların savaş madalyaları dışındaki madalya ve nişanların kaldırılması, müşir yerine mareşal, paşa yerine general ve amiral deyimlerinin kullanılması kabul edildi.⁷⁸

1.28. Millî Bayramlar

27.5.1935’te, Millî Bayram ve resmî tatil günleri ile ilgili kanun kabul edilmişti. Bu yasaya göre, Cumhuriyet’in ilân edildiği 29 Ekim günü tören yapılacak, tek millî bayram olan Cumhuriyet Bayramı, 28 Ekim öğleden 30 Ekim akşamına kadar sürecekti. 30 Ağustos Zafer Bayramı bir gün, 23 Nisan Millî Hâkimiyet Bayramı bir buçuk gün, 1 Mayıs Bayramı (Bahar Bayramı) bir gün, 1 Ocak Yılbaşı Tatili bir buçuk gün, Ramazan Bayramı üç gün, Kurban Bayramı dört gün olacaktı. Hafta tatili de daha önce bahsettiğimiz gibi cuma yerine pazar günü olacaktı.⁷⁹

Bu arada 15 Haziran 1938’de “Noterler Kanunu” kabul edildiği gibi, daha önce 8 Şubat 1937’de Orman Kanunu da onaylanmıştı.

1.29. Eğitim Alanında Yapılan
Diğer Yenilikler

1926 yılında Maarif Vekâleti’nin bilimsel yetkisini artırmak için çalışmalar yapıldı. Yeni kuşakları güvenilir, karakterli ve şuurlu olarak yetiştirecek kuruluşları kurarken, öğretmenlere de geçim kolaylığı ve iyi bir gelecek sağlamak amacıyla 20 Mart 1926 ile 22 Mart 1926’da Millî Eğitim Bakanlığı Teşkilâtı’na bağlı yeni kanunlar çıkarıldı. Her ilin kendi bütçesinden yardım etmesi ve böylece yeni öğretmen okullarının açılmasını sağlayabilecek olan kanun da 1926’da çıkarıldı. Süratle okulların sayısı artırılmaya başlandı.

1.30. Üniversitelerin Gelişmesi

1863 yılında İstanbul Darü’l-fünûnu adı altında açılan üniversitede öğrenim sürekli olmamıştı. 8 Şubat 1870’te üniversite resmen açılmıştı. Fakat, dar düşüncelilerin muhalefeti ile bir yıl sonra kapatılmıştır. 1898’de Vekiller Heyeti, Avrupa’ya giden gençlerin ahlâklarının ve fikirlerinin bozulduğunu ileri sürerek Avrupa’ya öğrenci gönderilmemesi ve İstanbul’da Darü’l-fünûn açılmasını teklif etmişti. Fakat, Dar’ül-fünûn (Üniversite) ancak, 19 Ağustos 1900’de yani Abdülhamid II’nin tahta çıkmasının 24. senesinde açılabilmişti.⁸⁰ 1908 Meşrutiyeti ile Darü’l-fünûn beş şube olarak çalışmasına devam etmiştir. 20 Nisan 1922 tarihli nizâmnâme ile Darü’l-fünûn adı İstanbul Darü’l-fünûnu olmuştu. 1919’da Darü’l-fünûn Nizâmnamesi yeniden yapıldı ve bu tarihte Darü’l-fünûn ilmî muhtariyet kazandı. 1921 senesinde, Darü’l-fünûn fakültelerince düzenlenmiş olan özel birer encümen vasıtasıyla 1921 bütçesinin düzeni ve tartışması başlamıştı. İki sene önce evvel “muhtariyet-i ilmiye”ye sahip olan Darü’l-fünûn, ayrıca “şahsiyet-i hukukiye ve maliyeye” sahip olabilmek için Maarif Vekâleti’ne sunulmuş kanun layihasının çıkmasını beklemekteydi. 1928 Nisan’ında, Darü’l-fünûn fakültelerince bazı derslerin kürsüye çevrilmek uğraşısı olmuş ve Edebiyat Medresesi’nin bazı yeni kürsüleri kurulmuştu. Tıp Fakültesi’nde de bazı dersler kürsüye çevrilmişti. 1921 bütçesine göre, Darü’l-fünûn muallimlerince en az ve en çok 3500-2500, müderrislere de 3500-7000 kuruş maaş verilecekti.⁸¹

1924 yılına kadar idare ve teşkilâtında bir değişiklik olmayan Darü’l-fünûn’da, tevhid-i tedrisat kanunuyla 3 Mart 1924’te bir İlâhiyat Fakültesi kurulması kararı alındı. Darü’l-fünûn, 21 Nisan 1924 tarih ve 493 sayılı kanunla hükmî şahsiyetini kazandı. 7 Ağustos 1925’te İstanbul Darü’l-fünûnu Nizamnâmesi ile de ilmî ve idarî muhtariyetini kazanan Darü’l-fünûn Avrupa üniversiteleri seviyesine yükseltildi. Medreselere de fakülte adı verildi.⁸² 31 Mayıs 1933’te İstanbul Darü’l-fünûnu’nun kaldırılmasına ve Millî Eğitim Bakanlığı’nca yeni bir üniversite kurulmasına karar verildi. 31 Temmuz’da İstanbul Darü’l-fünûnu kapatıldıktan sonra, 1 Ağustos 1933’teki bu olayın hemen arkasından yeni bir İstanbul Üniversitesi kurulması kararı verilmişti. İstanbul Üniversitesi 18 Kasım 1933’te Maarif Vekili Hikmet Bayur’un konuşmasıyla öğrenimine başladı. Atatürk, 20 Kasım 1933’te, İstanbul Üniversitesi’nin açılışı nedeniyle Maarif Vekili’nden gelen telgrafı, başarı dilekleriyle cevapladı.⁸³ Aynı yıl, Üniversite, yapısındaki Tıp, Hukuk, Fen, Edebiyat Fakülteleriyle faaliyetini sürdürmüş, daha sonra, İktisat, Orman Fakülteleriyle, Eczacılık, Diş Hekimliği okulları açılmış ve bu okullar fakülte haline getirilmiştir. Ayrıca, Üniversite’ye bağlı İşletmecilik Fakültesi de kurulmuştur. 1945’te

çıkarılan Üniversiteler Yasası ile bütün üniversiteler ilmî ve idarî özerkliğe sahip olmuş, 27/10/1960’ta 115 sayılı yasa ile yeni bir şekil verilmişti.

1.31. İstanbul Teknik Üniversitesi

1774’te kurulan İstanbul Yüksek Mühendislik Okulu, 1914’te dört medrese ile büyütülmüştü. Bugün bünyesinde, elektrik, inşaat, maden, makine, mimarlık fakülteleri mevcuttur.

1.32. Ankara Üniversitesi

Atatürk, tarih ve dil tezleri ile Türk dili ve tarihi araştırmalarını Dil ve Tarih kurumlarından başka özel bir fakültenin sürdürmesini istiyordu. 14 Haziran 1935’te Ankara’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi kurulması hakkındaki kanun Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilmişti. 9 Ocak 1936’da da Atatürk’ün de hazır bulunması ile Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi açıldı. Millî Eğitim Bakanı Saffet Arıkan açılış söylevinde “Orta Asya’da kültür kurmuş ve bunu dünyanın beş bucağına yaymış bir ulus, çok tabiidir ki yarattığı kültür eserlerinin adını ve bu eserlerle bağlı fikir sistemlerini birlikte götürmüş ve içlerine girdikleri uluslara yaymıştır” demekteydi. Aynı gün ilk tarih dersini Afet (İnan) vermişti.⁸⁴ Fakültede çağdaş yabancı dil bölümleriyle birlikte, tarihin birçok ölü diline yer verilmişti. Etice, Çince, Sanskritçe, Sümerce üzerinde çalışmalarla Türk dilinin karanlık devirleri ortaya çıkacaktı. Bunlar arasında Sümerce, Etice özel önem taşıyordu. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1925’te kurulan Adliye Hukuk Mektebi ve 1935’te kurulan (10 Haziran’da Mülkiye Mektebi Siyasal Bilgiler Okulu adını alır) Siyasal Bilgiler Okulu’nun, 5 Kasım 1936’da İstanbul’dan Ankara’ya nakli ve bu üçünün birleştirilmesi ile Ankara Üniversitesi haline getirildi. 9 Haziran 1937’de Tıp Fakültesi kuruldu. Sonra, Eczacılık, Fen, İlahiyat, Ziraat, Diş Hekimliği, Veteriner Fakülteleri kuruldu.

1.33. Yüksek Tahsil ve
İhtisas Okulları

1905’te askerî ve mülkî tıbbiyeler Haydarpaşa’ya nakledilince Kadırga’da boş kalan binada müstakil bir ebe okulu ile Kadırga Veladethanesi adı altında bir doğum kliniği açılmıştı. Bugünkü Ebe Mektebi’nin temeli böylece atılmıştır. 1928’de Kadırga’daki Ebe Mektebi ile Doğum Kliniği Haydarpaşa’ya taşınmış ve Evkaf İdaresi’nce yapılan bina da öğrenime açılmıştır. Öğrenciler Şişli Çocuk Hastanesi’nde kalarak, Haseki Kadın Hastanesi’nde de ders ve tatbikat görmekteydiler. 1939 yılında Şişli Çocuk Hastanesi’ndeki pansiyon kaldırılmış ve okul, üniversiteye bağlı yatısız hale getirilmişti. Öğrenim iki yıldır.⁸⁵

1847’de İstanbul yakınlarında Yeşilköy havaalanı yerine yakın Ayamama Çiftliği binasında “Ziraat Talimhanesi” adı ile bir Ziraat Okulu açılmasına teşebbüs olunmuştur. Dört yıl kadar öğrenim yapılmıştır. 1889’da Mülkiye Tıbbiyesi

içinde Mülkiye Baytar sınıflarının öğrencileri de yer almış, 1890’da da Ziraat öğrencileri bu okula naklolunmuş ve okula “Ziraat ve Baytar Mektebi” adı verilmiştir. Vilâyetlerde ise, ilk Ziraat Okulu 1887’de Selânik’te açılmıştır. Cumhuriyet devrinde ziraat öğretim kurumlarının yeniden teşkilatlandırılmasını hedef tutan 20 Haziran 1927 tarihli kanuna kadar süren ziraat okulları 1927’den itibaren yeni statü ile öğrenime devam etmiştir.

1857’de ilk defa İstanbul’da Ticaret Nezareti binasında öğrenime başlayan Ormancılık Okulu’nun süresi 1917’de iki yıldan üç yıla çıkarılmıştır. Ankara’da yüksek ziraat enstitülerinin kurulması ile okulun ilk sınıfları Ankara’da, son sınıfları İstanbul’da olmak üzere bu Enstitü Orman Fakültesi haline getirilmiş, 1933’te ise yeni bir statüye bağlanmıştır.⁸⁶

2. Siyasî Gelişmeler, Partiler ve

Muhalefet

2.1. 1920-1922 Arası Solcu Partiler

İstiklâl Savaşı sırasında ve Cumhuriyet döneminde Türkiye’de zararlı çalışmalar yapan partiler bulunmaktaydı. Bunlardan biri Yeşilordu adıyla çalışmaktaydı. Yeşilordu’nun yayımladığı beyânnâmede, nizâmnâmede ve talimâtnâmede, Yeşilordu’nun İslâmiyet’in esaslarına dayandığı, Kızılordu, kızıl inkılâp orduları ile samimî bir kardeşlik bağı olduğu, Asya’nın Asyalılara ait olduğu, fukaranın iyiliğine iş görülmediği açıklanıyordu. Çalışmaları, özellikle, Ankara, Eskişehir, Bursa, Konya, Kayseri, Elaziz’de 8-9 ay sürdüğü anlaşılan Yeşilordu 1921 Ocak ayında olayların çıkmasına neden olmuştu. Yeşilorducuların yargılanmasına derhal girişilmiş, 9 Mart 1921’de Yeşilordu hareketi tamamen silinmiş ve tarihe karışmıştır. 1920 yılının 14 Temmuzu’nda Gizli Türkiye Komünist Partisi, Mustafa Suphi’nin 10 Eylül 1920’de kurduğu Türkiye Komünist Partisi, Mustafa Kemal’in danışıklı kurduğu (18 Ekim 1920) Türkiye Komünist Partisi, 7 Aralık 1920’de Türk Halk İştirakiyun Fırkası, 12 Haziran 1922’de Türkiye Sosyalist Fırkası ve 24 Haziran 1922’de Türkiye İşçi Sosyalist Fırkası, 11 Ocak 1923’te Sosyalist sözü çıkarılarak çalışmaya devam etmişti.⁸⁷ Bunlar, karışık bir düzen içinde, İstiklâl Savaşı süresinde çalışmalarını sürdürmüşler, ama bir süre sonra kapatılmışlardır.

2.2. CH Fırkası ve Terakkiperver
Fırkası

Atatürk, Millî Mücadele’yi kazanan “Rumeli ve Anadolu Müdafaa-i Hukûk-ı Milliye Cemiyeti”ni siyasî bir parti hüviyetine sokmak istedi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi mebuslarıyla toplanıp, 11 Eylül 1923’te Cumhuriyet Halk Partisi’ni kurdu. Parti Genel Başkanlığı’na Mustafa Kemal seçildi. Halk Partisi’nin altı ana özelliği şunlardı: Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Lâiklik, Devletçilik, Halkçılık, İnkılâpçılık. Bu arada halifeliğin kaldırılması ile inkılâplara karşı hoşnut olmayan bir grup parti kurma hazırlığı içersinde idiler.

Atatürk’ün yurt içi gezilerindeki sözleri ile tutumundan bazı muhalifler onun diktatörlük hevesi içinde olduğu yolunda haberler yayarak ortalığı bulandırıyorlardı. Asıl arzuları parti kurarak ön plâna geçmekti. 6 Ekim 1924’te, Son Telgraf gazetesi, Rauf Orbay, İsmail Canbolat, Refet Paşa ve çevrelerinin bir muhalif parti kuracaklarını yazıyordu. Bu arada, inkılâpların aşamalarının ortaya koyduğu tepkiler de su yüzüne çıkmaktaydı.⁸⁸ Vatan, Tevhid’i efkâr, Tanin gazeteleri iyice muhalefete başlamışlardı. Halk Partisi mensupları Cumhuriyet kelimesini de koyarak Cumhuriyet Halk Partisi adını aldıktan sonra (10 Kasım 1924), İsmet Paşa 20 Kasım 1924’te sıkı yönetim talebinde bulunmuş, fakat bu reddedilmişti. Bu arada 9 Kasım’da Refet Bele, Rauf Orbay, Adnan Adıvar ve bazı milletvekilleri Halk Fırkası’ndan istifa etmişlerdi. 21 Kasım 1924’te de İsmet Paşa Başvekillikten istifa etmiş ve 22 Kasım’da Fethi Okyar Başvekilliğe seçilmiş ve kabineyi kurmuştu.

Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan istifa edenler, 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurmuşlardı. Partinin beyannamesinde fırkanın geçici hareketlere göz yummayacağı, ne bir tek kişinin ne de birkaç kişinin hegemonyası ile oligarşinin kurdurulmayacağı açıklanıyordu. Partinin 36 madde ile de programı açıklanmıştı. Terakkiperver Fırkası’nın ilk şubesi Urfa’da açılmış, 1924 Aralık’ı sonunda da Sivas’ta teşkilâtını kurmuş, ayrıca, İstanbul ve İzmir’e de teşkilât kurmuştu.⁸⁹ Cumhuriyet Terakkiperver Fırkası’na, istifa eden milletvekilleri, İttihat ve Terakki fırkası üyeleri, meşrutiyetçi gruplar ve Malta’dan gelenler katıldılar. Bu parti kurulduktan sonra İstanbul basını açıkça hükûmete muhalefete başladı. Mustafa Kemal, İstanbul’da bulunan Times dergisinin muhabirinin 11.12.1924 tarihindeki sorularını, millî hâkimiyet esasına göre, Cumhuriyet yönetiminin bulunduğu yerlerde fırkaların arka arkaya kurulmasının olağan olduğunu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın gerçek bir fırka olarak kabul edip, etmediğine dair soru için de Türkiye’de yeni bir siyasî fırkanın kurulmasının bazı kanunlara bağlı olduğunu, yeni fırkanın bütün işlemlerini tamamlamış bir kuruluş olduğunu ve programında münakaşa etmeye değerli, esaslı bir prensibin olmadığını söylemiştir.

Gazi, aynı zamanda, İstanbul’da aleyhlerinde olan muhalefet için de İstanbul’da ekseri gazetelerin Cumhuriyet Halk Fırkası’nı ve onun Hükûmeti’ni tenkit etmesi ve muhalefete yatkın olmasının kendisi tarafından izaha gerek duyulacak bir olay olmadığını belirterek, bu gazetelerin halkın ekseriyeti üzerinde yaptığı tesirin böyle yayın yapanların lehinde olmadığı yolundadır demiştir. Yazarın, diktatörlüğe gidiş ya da yöneliş hakkındaki sorusu üzerine de Gazi “Cumhuriyet Halk Partisi ve onun bütün liderleri ve mensupları milletin özgürlüğü için çalışmış olduğuna göre, işaret olunan diktatörlük herhalde yoktur” demiştir.⁹⁰

Terakkiperver Fırkası’nın muhalefeti yüzünden Şeyh Sait adlı kişi cahil köylüleri başına toplayarak 11 Şubat 1925’te isyan etmiştir. Sonunda da Terakkiperver Fırkası kapanmıştır. Biz Fırka’nın kapatılmasından önce Şeyh Sait İsyanı’nı görelim.

2.3. Şeyh Sait İsyanı

Bu isyan, din işlerinin dünya işlerinden ayrılmasını tasvip etmeme amacında olanlar tarafından inkılâba karşı yapılmış bir isyandı. Ama, bu isyanda kişisel çıkarlar peşinde koşanlar, Kürtçülük isteyenler, komünist düşünceliler, yağmacılar da rol oynamışlardır. Olayı yaratanlar, başta Şeyh Sait Nakşibendi tarikatındandılar. Mustafa Kemal’in de belirttiği gibi olayın ana nedeni gericilik idi. Şeyh Sait İstiklâl Mahkemesi’nde de, “din elden gidiyor”, “Tanrı Devleti” gibi sözlerle, dünya işlerinde de din kurallarına dayanan bir devlet idaresi istediğini belirtmiştir.

11 Şubat 1925’teki isyan, derhal Elazığ ve Diyarbakır yörelerine yayılmıştır. Hükûmet bu durumda sıkı yönetim ilân etmeyi yerinde buldu ve doğu bölgelerinde bir ay, Malatya’da iki ay sıkı yönetim ilân etti ve konuyu Meclis’e de getirdi. 25 Şubat 1925’te Başvekil Fethi Bey, konuşmasında, Türkiye Cumhuriyeti’nin o bölgede 800 kişiyi öldüreceği ve Şeyh Sait’in de bunlardan biri olduğu, bundan kurtulmak için de Sait’in niyet ettiği ayaklanmaya gittiği yolunda bir mektubu asilerin birinin üzerinde ele geçirdiklerini izah etti. Fethi Bey, gene ele geçen 17 Şubat 1925 tarihli rapora göre, ayaklanmanın amacının şeriatı sağlamak olduğunun anlaşıldığını ve “olay padişahlığı, hilâfeti, şeriatı ve Abdülmecid’in oğullarından birinin saltanatını sağlamak” için yapılan gericilik maskesi altında yapılan Kürtçülük hareketidir demekteydi.⁹¹

25 Şubat 1925’te, dinî ya da dinin kutsal kavramlarını alet ederek devletin şeklini bozmak isteyenlerin vatan haini olması hakkındaki yasa onaylandı. Böylece, isyan edenlerin sineceği sanılıyordu.

Doğudaki ayaklanma haberi kısa anda yurdun her yanından duyuldu ve gericiliği lanetleyen, Cumhuriyete bağlılığı belirten telgraflar gelmeye başladı. 4 Mart 1925’te, olağanüstü durumdan ötürü, milletin ve Cumhuriyet’in güvenliği için, askerî harekat bölgesinde çalışacak ve Meclis’in kararı olmadan idam kararı verebilecek İkinci İstiklâl Mahkemeleri kuruldu. Aynı gün, gericiliği ve ayaklanmayı çıkaranlar, memleketin sosyal düzeninin ve sükununun, güvenliğinin bozulmasına neden olanlar, kışkırtıcı yayınları yasaklayan Cumhurreisi’nin onayı ile ilgili Takrîr-i Sükûn Yasası onaylandı. Ankara ve Elazığ’da iki İstiklâl Mahkemesi kurulması karara bağlandı. Daha sonra Şeyh Sait ve arkadaşlarını yok etmek için çalışma hızlandırıldı. 14/15 Nisan gecesi Şeyh Sait Varto’da teslim olmak zorunda kaldı. Şeyh Sait ve arkadaşları Diyarbakır’daki İstiklâl Mahkemesi’ne verildiler. Yargılanmalarından sonra, 29 Haziran 1925’te idam edildiler.⁹²

2.4. Terakkiperver Fırkası’nın Sonu

Şeyh Sait İsyanı’ndan sonra muhalefet partisine ve basına karşı işleme geçildi. Bazı yazarlar tutuklandı. Terakkiperver Fırkası’nın Urfa, Siverek, Mardin’de kurulup kurulmayacağını inceleyen eski bir vali Şark İstiklâl Mahkemesi tarafından tutuklandı. Şark İstiklâl Mahkemesi doğudaki Terakkiperver Parti kuruluşlarının kapatılmasına karar vermişti. Vekiller Heyeti, 3 Haziran 1925’te, vatandaşların aldatılıp, kışkırtılmaktan korunması için Takrîr-i Sükun Yasası gereğince Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın bütün merkez ve şubelerini kapattı.

2.5. İzmir Suikastı

Mustafa Kemal’in muhalif ittihatçıları ve Terakkiperver Fırkası’nın bazı üyeleri Atatürk’ü öldürmek istiyorlardı. Bu işi tertipleyenlerden biri de eski milletvekillerinden Ziya Hurşit ile Kuvâ-yı Milliye komutanlarından Sarı Edip Efe ve arkadaşlarıydı. Mustafa Kemal, 10 Mayıs 1926’da Mersin’e gitmiş ve o bölgede beş gün kaldıktan sonra Ankara’ya dönmüştü. M. Kemal’in Ankara’dan ayrılışının ertesi günü suikast yapılacağı haberi ve suikastçıların yakalandığı İsmet İnönü’ye telgrafla duyuruldu. Suikast haberi yurdun her yanında üzüntü yarattı. Tutuklamalar yapıldı ve onlar İstiklâl Mahkemesi’ne gönderildiler. İzmir’deki davanın dışında, olayın sorumluları olan terakkiperver üyeleri Ankara’da tutuklandılar.⁹³

Suikastın kendi şehirlerinde olmasından üzüntü duyan İzmirlilerin sevgi gösterisinde bulunmaları ve Ata’ya bağlılıklarını göstermeleri üzerine İzmir’de Naim Palas’ın kapısının önüne çıkan Atatürk düşmanların hareketleri inkılâpları önleyemeyecektir demiştir. İstiklâl Mahkemesi Savcısı Necip Ali, İstanbul’da bulunan Meclis Başkanı’na çektiği telgrafta, Millî Meclis’te üyeleri bulunan Terakkiperver Partisi’nin ileri gelenlerinin olayda asıl suçlu olduğunu açıklaması üzerine tutuklamalar Ankara’da da başlamıştı. Mustafa Kemal, 22 Haziran 1926’da millete hitaben yayımladığı bildiride, şahsına yapılan sevgi gösterilerinin, ulusun gizli politik düzenler karşısında ve inkılâplar açısından ne kadar uyanık olduğunu gösterdiğini açıklamakta ve teşekkür etmekteydi.⁹⁴

2.6. Serbest Cumhuriyet Fırkası

Mustafa Kemal ile Ali Fethi (Okyar) Bey, Yalova’da yaptıkları konuşmalarda yeni bir fırka kurulması konusunda anlaşmışlardı. 7 Ağustos 1930’da Mustafa Kemal “Serbest Cumhuriyet Fırkası” kurması yolunda, Fethi Bey’in Atatürk’ün isteği ve izni bulunduğuna dair bir yazılı teminat istemesi üzerine, 8 Ağustos 1930’da yanında İsmet Bey de olduğu halde bu metni hazırlayıp verdi. Sonra, Fethi Bey ile Mustafa Kemal arasındaki yazışmalar açıklanıp, yayımlandı. 12 Ağustos 1930’da, Genel Başkan Fethi Bey, Genel Sekreter Nuri (Conker) Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdular. Bu parti, programında, cumhuriyetçi, milliyetçi, laik, esaslara bağlı olduğunu, anayasadaki hak ve özgürlükleri koruyacağını ilân ediyordu.

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulduğu aynı tarihlerde, Edirne’de Türkiye Cumhuriyeti Amele ve Çiftçi Partisi, Adana’da Ahali Cumhuriyet Partisi kuruldu.

4 Eylül 1930’da İzmir’de parti teşkilâtını kurmak için Fethi Bey İzmir’e gitti. Oradaki halk gergin havanın etkisinde kalarak olaylara neden oldu. 14 yaşında bir öğrenci öldü. Serbest Parti milletvekilleri, İçişleri Bakanı’nın güven oyu aldığı 15 Kasım 1930 günü görüşmelerinden hemen sonra toplanarak, Parti’nin kaldırılmasına dair karar aldılar ve böylece Serbest Cumhuriyet Fırkası 17.11.1930’da resmen kalktı. Böylece tek partili sisteme dönüldü.

2.7. Menemen Olayı

Menemen Olayı, gerici bir hareket olup din devleti kurulması amacı ile yapılmıştı. Olayın yaratıcıları, Manisa’daki dört günden beri toplandıkları Tatlıcı Mustafa’nın evinde, 6 Aralık 1930’da son defa toplanmışlar, nasıl silâhlanacaklarını hesaplamışlardı. Gece verilen karardan sonra bunların bir kısmı Paşaköy’e gitmişlerdir. Diğerleri arkadan gelecekti. Bozalan köyüne gelen asiler, iki hafta da orada kaldılar. 23 Aralık Salı gecesi yola çıkıyorlar.⁹⁵

24 Aralık 1930’da Derviş Mehmet ve altı arkadaşı, Manisa üzerinden sabaha doğru dağ yolundan yürüyerek Menemen’e varır. Derviş Mehmed Menemen’de ilk gördüğü camiye girer ve oradaki bayrağı alır. Camide namaz kılan on beş kişiyle dışarıdakileri şeriat istemeye çağırır.

Hükûmet olayı haber alır almaz Kubilay Bey’in kumandasında bir müfreze gönderir. Kubilay’ın asilere yapmış olduğu uyarı ve nasihatler bir işe yaramaz. Gözü dönmüş asiler tarafından Kubilay şehit edilir.⁹⁶

Hükûmetin yerinde müdahalesiyle ilk olarak Menemen’de şeriat isteriz diye ayaklananlardan 25 kişi, Manisa’da da 13 kişi tutuklanır. Hadisenin Menemen’de değil de Manisa’da hazırlandığı açıktı. Kaçan iki kişi derhal ele geçirilir. 28 Aralık 1930 Pazar günü 7 Nakşibendi şeyhi ile 7 sivil daha tutuklanır.

Hükûmet Menemen olayına büyük önem vermiş, gazeteler de bu olaya baş sayfalarında geniş olarak yer vermişlerdir. İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Fahrettin Paşa bizzat Menemen’e gidip, olayı yerinde incelediler. Bu arada Menemen’de, Hoca Saffet, Balıkesir’de de Şeyh Halil geniş bir fesat çemberi hazırlamakla uğraşıyorlardı.

Mustafa Kemal Paşa, olayın üzerinde titizlikle durmuş ve bunun Cumhuriyeti yıkmayı hedef tutan bir hareket olduğunu belirtmişti. Mustafa Kemal olaydan duyduğu üzüntüyü Erkânı Harbiye Reisi Mareşal Fevzi Paşa’ya bir mektup yazarak duyurmuş ve olayla bizzat ilgilenmişti.⁹⁷

Menemen olayının yalnız Manisa ve Menemen’e sirayet etmeyeceği, Türkiye’nin her yerinden bu olayın yaratıcıları olduğunu hesaplayan ve buralardan da bu olayın hazırlanmasına yardım yapıldığını düşünen hükûmet, çalışmalarını buna göre hazırladı. İlk olarak 31 Aralık 1930’dan başlamak üzere Menemen ve Manisa’da bir ay müddetle örf-i idare ilân eden hükûmet yurt çapında çalışmalarına başladı.

Menemen Olayı, bütün yurtta üzüntü ve nefret uyandırdığından yurdun pek çok yerinde aydınlar ve gençlik el ele vererek Menemen Olayını protesto eden mitingler düzenledi. 31 Aralık 1930’da Darülfünûn (Üniversite) Meydanı’nda Menemen Olayı münasebetiyle heyecanlı ve coşkun bir miting düzenlendi.

Mitingde, Darülfünûn Emini Muammer Raşit (Sevig), Müderris Maslâhattin Âdil (Taylan) Bey, Maarif Emini Ali Muzaffer (Göker) Bey birer konuşma yaptılar. Binlerce öğrenci Darülfünûn Meydanı’nda “hainleri tel’in ederiz, kahrolsunlar” diye bağırdıktan sonra Taksim’e hareket etmişler ve oradan da sükûnetle dağılmışlardı.⁹⁸

Ankara’da, saat 14.00’te Kubilay için Ankara Türk Ocakları Merkezi’nde büyük bir miting düzenlendi. 3 Ocak 1931’de yapılan bu mitingden başka, aynı gün

Konya, İnegöl, Bergama, Bursa, Balıkesir’de de mitingler yapıldı. İzmir Vilâyet Meclisi’nde de olayı meydana getirenler lanetlendi.⁹⁹ 5 Ocak’ta ise Rize’de bir miting düzenlendi.¹⁰⁰ Hükûmet olayla ilgili çalışmalarını genişletip, olayın nedenleri ve olaya sebep olanları araştırmaya başladı. Bu çalışmalar sonunda, Avukat Hasan Fehmi Bey tutuklanarak Menemen’e gönderildiği gibi, Menemen’de yeniden 22 ve Alaşehir’de 25 kişi yakalandı ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Ordu Müfettişi Fahrettin (Altay) Paşa Menemen köylerinde araştırmalara başladılar.¹⁰¹ Başvekil İsmet İnönü ve mebuslar, Menemen olayını lanetleyen konuşmalar yaparak olayın korkunçluğunu etraflıca ortaya koydular ve bu olayın suçlularının muhakkak cezalandırılacağını belirttiler.

Olayın suçluları teker teker yakalanırken, bu arada kaçmayı başaranlar da kaçtıkları yerlerde ele geçirilmeye başlandı. Gelibolu’ya kaçan Derviş Mehmed’in arkadaşı, Manisa’nın Horoz köyünden Florinalı, Naşit Gelibolu’da kaldığı evde yakalandı.

İnkılâpların tutması için hükûmetin çok sert tedbirler alması olağandı. Bu yüzden hükûmet Menemen olaylarının suçlularını en ağır şekilde cezalandırmak istiyordu. Bu yüzden kurulmuş olan “Divan-ı Harp”, 2 Ocak 1931’de işe başlamış ve iki yüz kişiyi tutuklamıştı. Suçlular Menemen’de mahkemeye sevk edildi. 14 Ocak’ta suçlulardan yüz kişi mahkemece duruşmaya çıktı, fakat, hepsi suçu birbirinin üstüne atmaktan başka bir şey yapmadılar.

Bir yandan, Menemen olayının Divan-ı Harp’te suçluları hesap verirken, diğer yandan da gericiliği körükleyen yobazların bertarafı için de çalışmalar sürdürülüyordu. Bu konudan olmak üzere, 15 Ocak 1931’de Aydın’da fes ve sarık satan İsmail Hoca’nın malları zapt olunmuş, vesikasız imamlık yapan bir kişi adliyeye verilmişti.

Vekiller Heyeti, 31 Aralık 1930’da “Suçun Cumhuriyet’e karşı geniş kapsamlı bir düzene dayandığı hakkında kesin belgeler olduğu” gerekçesi ile Menemen ilçesi ile Balıkesir, Manisa merkez ilçelerinde sıkı yönetim ilân etti. Bu, Meclis’te kabul edildi ve hatta sonra bir ay daha uzatıldı.¹⁰² Menemen’de çok sıkı tedbirler alındı, sarıklı hiçkimse kalmadı ve 14 kişi daha tutuklanarak mahkemeye gönderildi. 19 Ocak 1931’de İstanbul’da üçü erkek ve biri kadın, İzmir’de bazı kişiler, İzmit’te bir hoca, Aksaray’da da müezzin Hayrettin tutuklanmıştı.¹⁰³ İdama mahkum edilenlerden Erbilli Şeyh Esad’ın yaşı ilerlemiş olduğunda (65 yaşını tamamladığından) idamdan kurtulmuş, cezası hapse çevrilmiş ve Askerî Hastane’de ölmüştür.¹⁰⁴

Menemen’de Divan-ı Harb’in yargılamaları sonunda 105 kişiden 27’si beraat etmiş, 30 Ocak 1931’de yapılan duruşmadan sonra 37 kişi idama mahkûm edilmiş ve karar Meclis’in onayına sunulmuştu.¹⁰⁵ 31 Ocak 1931’de Divan-ı Harb-ı Örfi Müddeiumumî Muavini karar hâkimliğine karşı olayı baştan sona yansıtan ve suçluları, suçları tespit eden evrakı hazırlamıştı.¹⁰⁶ İdam kararları suçlulara bildirilmiş ve Meclis kararı beklenmeye başlamıştı. Türkiye Büyük Millet Meclisi 2 Şubat 1931’de kararları kabul etti ve 3 Şubat 1931’de kararlar uygulandı. Menemen Olaylarının sorumluları sabaha karşı asıldılar. Derviş Mehmed Kubilay’ın şehit edildiği yerde asıldı. Kaçan bir mahkûm ise daha sonra yakalandı.¹⁰⁷

Menemen Olayı’ndan sonra artık inkılâplara engel olacak bir kuvvet kalmamıştı. Menemen Olayı’nın bu şekilde çok sert cezalar verilmek suretiyle kapatılması hükûmetin inkılâp politikasına uygun düşüyordu. Türkiye’nin büyük çoğunluğu inkılâpları arzularken, birtakım gericilerin inkılâplar karşısında durması, hele şeriat fikri ile hareket etmesi muhakkak ki inkılâpları tehlikeye düşürürdü.

3. Ekonomik Gelişmeler

Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonraki ilk yıllar içinde, malî yönden büyük sıkıntılar içinde bulunuyordu. Halkın vergi ödeme gücü zayıftı. Cumhuriyet hükûmeti 17 Şubat 1925 günü bir kanunla aşar vergisini kaldırdı. Kökleri Ortaçağ’a kadar inen bu vergi pek çok suiistimalin kaynağı olmuştur. Aşar vergisinin kaldırılmasından sonra devlet tekel maddeleri, tütün, kibrit, alkollü maddeler vs. ile gelirini yükseltme yoluna gitti. Cumhuriyet hükûmeti bu tedbirlerle köylülerin maddi durumuna destekçi oldu. 9 Aralık 1925’te, elbise, kumaş, başlık vb. eşyaları mensuplarına giydiren kuruluş ve şirketlerin bunları yerli kaynaklardan temini hakkındaki yerli malı kanunu ile yabancı sermayenin yurt içine girmesi önlenmiş oluyordu.

18 Mart 1926’da Karadeniz’in dağlardan aşağıya doğru alçalan kısmında kömür ve demir madenlerinin incelenmesi, araştırılması ve ilkel kuruluşların meydana getirilmesi için Demir Sanayii Kurulması Kanunu kabul edildi. Birkaç gün sonra da Petrol Kanunu, Veraset ve İntikal Kanunu çıkarıldı. 19 Nisan 1926’da Türk denizcilik ve deniz esnaflığı yapmak hakkını Türk bayrağını taşıyan deniz araçlarına ve Türk uyruklarına veren Türkiye Kıyılarında Deniz Taşımacılığı (Kabotaj) ve Limanlarla Karasuların içinde Sanat ve Ticaret Yapmak Kanunu çıkarıldı. Bir aşama daha yapılarak, Türkiye uyruğundaki şirket ve kuruluşların, bütün işlem, sözleşme, haberleşme, hesap ve defterlerini Türkçe tutma zorunluluğu kondu. 1926’da çıkarılan önemli bir kanun da, İstanbul ve ona bağlı yerlerdeki Balıkçılar Yardım Sandığı Kanunu’dur. Eskiden avlanmalar Padişah Buyruğu ile bazı kişilere verildiği halde, bu kanunla herkes bu haktan yararlanabilecekti. Bu arada, Kazanç Vergisi, Eğlence ve Hususî İstihlâk Vergisi, Maktu Vergi, Umûmi İstihlâk Vergisi, Borçlanma, Şeker İnhisarı gibi maliyeyle ilgili kanunlar da çıkarıldı.¹⁰⁸

1927 ve 1929’da topraksız köylüye toprak dağıtımı hakkında kanunlar çıkarıldı. Doğu illerinde büyük ölçüde dağıtımlar yapıldı. Böylece, hükûmet, sosyal politikasına ek olarak 1925 ayaklanmasının önderliğini yapan, feodal aşiret şeflerinin güçlerini kırmak istiyordu. 1923 ile 1934 arasında 711.000 hektar toprak dağıtılmıştır.¹⁰⁹

1929’da bütün dünyayı sarmış olan ekonomik bunalım, Türkiye’nin iktisadî ve sosyal gelişmesinde yeni bir devre açtı. İktisadî sıkıntının baskısı, Türk Devleti’nin gittikçe daha çok iktisadî eylem yapmasına neden oldu.

Kurtuluş Savaşı sırasında Bâb-ı Âli’nin yapacağı yeni emisyon, yani kâğıt para çıkarma işlemi satın alma gücünü, Marmara ve Ege Bölgelerinde yoğunlaştırarak, Kurtuluş Mücadelesi’nin Anadolu’daki kaynaklarına zarar verebilirdi. Millî Mücadele’de, para dolaşım hacminin değişmeksizin aynı noktada durma yani para basılmaması yararlı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e

geçen banknot “kâğıt para-kaime” tutarı 158 milyon liradır. Atatürk zamanında, Merkez Bankası kurulurken, 6 tonluk küçük bir altın rezervini sağlamak için on milyon liralık kâğıt para çıkarılmıştır. Sonraki yıllarda, para çıkarımı 168 milyon liranın üzerine çıkarılmıştır.¹¹⁰ Bu da enflasyonu yani aşırı sayıda kâğıt para bollaşmasını ve para çıkarma işlemini önlemiştir. Böylece ekonomide düzenlilik sağlanmıştır.

Mustafa Kemal, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1 Mart 1922 tarihli Üçüncü Toplantı Yılında iktisadî görüşlere yer verdiği nutkunda, Osmanlı Devleti’nde, serbest ticaretin Tanzimat’la başladığını, ama Türk üreticisi ve tüccarının, yabancılarla eşit savaşım yapamadığını, kapitülasyonların millî ekonomiyi bağladığını, yabancı şirketlerin, teknik eleman ve sermaye gücüne sahip olduklarına değinerek, “Millî piyasada egemen duruma geçmelerine ve yeni gelişen ekonomiyi baskı altında tutmalarına göz yumulmayacaktı” demiştir.

17 Şubat 1923’teki, İzmir İktisat Kongresi’nde ise, gerileme ve çöküntü nedenlerinin iktisadî sorunlara bağlı olduğunu, çağın ekonomi devri olduğunu, ekonomiye bugüne kadar gerekli önemin verilmediğini, ekonominin herşey demek olduğunu belirterek “Tam bağımsızlık için şu kural vardır: millî egemenlik, malî egemenlikle desteklenmelidir. Bizleri bu hedefe götürecek tek kuvvet, ekonomidir” demiştir.¹¹¹

Çağırılan iki bin temsilciden 1135’inin katıldığı İzmir İktisat Kongresi’nde, Millî Türk Ticaret Birliği, İzmir İktisat Kongresi’nde şu kararları aldırmıştı:

a) Tekel sisteminin kaldırılması, b) Gümrük himâyesi c) Millî bir banka kurulması ç) Yabancı sermayenin memlekete zararlı olmayacak şekilde girmesi d) Kabotaj hakkının Türk gemilerine tanınması. Bunlardan yabancı sermaye konusuna, Mustafa Kemal açış konuşmasında “Yabancı sermayeye düşman olduğumuz sanılmasın. Memleketimiz geniştir. Çok sermayeye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza aykırı olmamak kaydıyla yabancı sermayeye güvence tanımaya hazırız” demiştir. Bu sermaye, özellikle petrol çıkarımında üstün araçlara sahip olan devletlerden alınmakla sağlanacaktır.

19 Eylül 1922’de Türkiye Millî İthâlât ve İhracat Anonim Şirketi’ni, 54 milletvekili, 37 tüccar ve yüksek dereceli memurlar kurmuştu. Bu tarihte, İstanbul Tramvay İşletmesi, Tütün Tekeli, Telefon İdaresi, Bomonti Bira Fabrikası yabancı şirketlerde idi. Feshâne, Beykoz ve Bakırköy’de bulunup, devletindi. 1924’te yabancı sermaye denetiminde 7 demiryolu şirketi, 6 maden imtiyazı, 23 banka, 12 sanayi teşebbüsü, 35 ticaret şirketi, 11 belediye imtiyazı bulunuyordu.¹¹² 1924’te bankalarda para azdı. Sermaye ve tasarruf birikimi zayıftı. Sanayici yok denecek kadar azdı.

1923’te çıkarılan yasa ile Ziraat Bankası, dışardan çiftçiye gümrüksüz makine dağıtımı kararını almıştı. Tarımsal krediyi sağlarken, sermayesini 1930’da 35.715 bin liraya yükseltildi. Bir yasa ile, “İtibarî Ziraî Birliği”ni 21 Nisan 1924’te kurmuş ve bu sonraki Tarım Kredi Kooperatiflerinin “ortaklarının” öncüsü ol

muştur. İstanbul, buğdayının Trakya ve Orta Anadolu’dan sağlayamadığı kısmını ithalâtla karşılıyordu. Tarih boyunca Osmanlılar döneminde İstanbul’un buğday gereksinimi bir türlü sağlanamadığı gibi, İmparatorluğun pekçok yerinde hububat sıkıntısı çekilmişti. 1923’te 11 milyon 621 bin lira tutan buğday ithâlatı, 1927’de 971 bin liraya düştü. 1930’lardan sonra ise, buğday ithalâtı kalmadığı gibi, ipekliler bile dışarıya ihraç olunmaya başlandı. 1922-1927 arasında tütün üretimi 20.544 tondan 64.393 tona, üzüm 37.400 tondan 40.000 tona çıktı. İncir ise 28.200 tondan 23.000 tona indi. Diğer mallarda ise üretim alanında büyük artış oldu. 1925 bütçesiyle yetki alan Hükûmet, köylüye toprak dağıttı. Bunun ücreti 20 yılda ödenecekti. Bu arada, millîleştirilme dönemine gidildi. 1924’te bazı demiryolları, Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı’nın satın alınması, 1925’te Reji (Tütün) yönetimi, 1928’de Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana demiryolu ile Haydarpaşa Limanları Şirketi, 1931’de Mudanya-Bursa, 1933’te İstanbul Su Şirketi, 1933’te İzmir Rıhtım Şirketi, 1934’te İzmir-Afyon ve Manisa-Bandırma hattı, İstanbul Rıhtım, Dok ve Antreposu, 1935’te Aydın Demiryolu, 1936’da İstanbul Telefon Şirketi, 1937’de Ereğli Şirketi (Liman-demiryolları), 1937’de İzmir Telefon, 1938’de Üsküdar ve Kadıköy Türk Anonim Şirketi, Elektrik Şirketi, 1939’da İstanbul Tramvay, Tünel, Ankara Elektrik, Havagazı şirketleri, Adana Elektrik, Bursa ve Müttehit Türk Anonim Şirketleri, Mersin Elektrik millîleştirildi. Zonguldak Kömür İşletmeleri, 1940 yılına kadar Türk, Fransız ve İtalyan işletmeleri ile İş Bankası’nca birlikte işletiliyor idi. 1940’ta devletleştirilip, Etibank’a bağlandı.¹¹³ Görülüyor ki, Atatürk devri devletçilik siyasetî, henüz 1923’te başlamış olmasına karşı, büyük bir hızla pek çok işletme ve kurum devletleştirilmiştir.

1923 Şubatı’nda, Mustafa Kemal “Türkiye ve Rusya arasında iç rejimler açısından ilişki ve benzerlik söz konusu olamayacağını” kesinlikle belirtmişti. O, çiftçi, tüccar, sanayici ve işçinin devletle iş birliği halinde başlatacağı seferberliği düşünüyor idi. Ticareti yabancılara bırakmamak gerektiğini savunuyordu.

Sanayi ve madencilikte üretim artmakla birlikte, gerçek anlamda sanayileşme hareketi başlatılamamıştı. 1929 Alî İktisat Raporunda, dışarıya ham madde yerine, işlenmiş eşya satılması en fazla tüketilen malların yurtta yapılması savunulmuştu. Üretim artar ve gelirler yükselirken, ithal maddelerinin isteği de arttı. Ancak, bunlar 1923’ten 1932’ye kadar olan sürede çok gerilemiştir. Örneğin, Sabun ithali 1929’da 675.000 kg’dan 1932’de 25.000 kg’a inmiştir. 1929-1934 yıllarında ihracat, 669 bin tondan 1 milyon 637 bin tona yükseldi. Miktar yönünden sağlanan büyük artışa karşılık, fiyatlar düştüğü için, döviz geliri 155 milyon liradan 92 milyon liraya düşmüştü. İhracat fiyatları, yarıdan fazla düştü.

Daha az dövizi, daha çok mal vererek elde eder duruma düştük. 1922-1925 arasında üç yıllık fiyat artış oranı % 12,5, 1925-1927 arasında % 2 idi. 1924-1929 arasında hazinenin elinde para değerinin düzenliliğini koruyabilecek yeterli altın ve döviz rezervi yoktu. Ancak, zaferin kazandırdığı prestij kambiyo piyasasını etkilemekteydi. 1919’dan bu yana memleketi enflasyonsuz yöneten M. Kemal, Başvekilin para çıkarma isteklerini hep geri çevirdi. 1931’de 6 ton 127 kilo olan altın rezervleri, 1937’de 26 ton 107 kiloya yükseldi. 1938 Türkiyesi’nde açlık yoktu. Yoksulluk eskisi kadar değildi. Millî gelirin % 47,4’ü tarımdan, % 11,2’si imalat sanayiinden, % 4,6’sı inşaattan, % 10,2’si ticaretten ve % 4,1’i serbest mesleklerden sağlanıyordu.

1923’ten 1930’a kadar gümrük istatistiklerine bakacak olursak ithalâtımızın ihracatımızdan fazla olduğu görülür. Bunun sebebi, taşıma araçlarının kıt oluşu ve fabrikaların bulunmayışıdır. Gemi sayısı azdır. Bu yüzden 1931’e kadar, inşaat kerestesi, çam, çimento, taş, alçı, madeni makineler, vapurlar, vagonlar, arabalar için Türk Lirası olarak 376.865.000 lira ödenmiştir. Ama, kumaş, deri, şeker, çimento, çivi ve cıvata ithalâtında 1924’te 87.297.438 TL’si, 1932’de 23.746.428’e inmiştir. 1923’te 368 milyon kilo ihracat 1931’de 667 milyona yükselirken, aynı tarihlerde 1924 497 milyon olan ithalât milyon kiloya inmişti. Üstelik bu tarihlerde bütün dünyada ekonomik bunalım kendini iyice hissettirmekteydi.

1902 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda birkaç bira fabrikası, 1500 kadın ve 500 erkek amelenin çalıştığı Hereke, Zeytinburnu’nda barut ve fişek, Beykoz’da askerî gereksinimler için Tabakhâne, Bursa’da ve Haliç’te kumaş yapan Feshâne, bunların dışında Karamürsel ve birkaç ipek fabrikası dışındakiler hep yabancıların elindeydi. Cumhuriyet Türkiyesi’nde, sanayi inkılâbı 1927’den itibaren başlar. 1927’de 197 olan fabrika sayısı 1933 sonlarında 3000’i aşmakta idi. 1930’da yün mensucat 1.680.000 metre iken, 1932’de 2.200.000 metreye yükselmiştir. Çimento yapımı ise, 1925’te 6.841 ton iken 1931’de 100.435’e yükselmiştir. 1924-1932 arasında Kırıkkale civarında kurulan fabrikalar ile sanayi yükselmiştir. 1926’da 62.971 ton şeker ithal edilirken 1932’de bu 29.336 tona düşmüştür. Alpullu Şeker Fabrikası 1928’de eklediği fabrika ile her sene üretimi artırarak ispirto yapmayı başarmıştır. 1928’de 414.926 litre olan ispirto üretimi, 1932’de 1.613.348’e yükselmiştir. Havza’da 1923’te 583 ton kömür çıkarılırken bu 1932’de 1.200.699’a yükselmiştir. Zonguldak’taki 63 ocağın sermayesi ile Kilimli, Kozlu’nun sermayeleri yükseltilmiştir.

1933 yılına kadar olan dönemde petrol araştırmaları da yapılmıştır. Ruslar Van Gölü’nün doğusunda Kürzot Köyü’nde on kuyu açmışlar ve sonra bunlar üzerinde çalışılmıştır. Özellikle, büyük masraf isteyen petrol araştırmalarının yabancılara verilmemesine özel bir çaba harcanmıştır. Ergani Bakır Şirketi’nin sermayesi 3.000.000 Türk Lirası olup, yarısı Türklere aittir. Maden üretimi de diğer üretimlerdeki gibi büyük bir artış göstermiştir.¹¹⁴

Memleket, büyük bir savaştan çıkmış, Düyûn-ı Umûmiye yönetiminin borçlarının faizlerini dahi ödeyemeyecek durumda ve bütün sanayi gereksinimini dışarıdan sağlarken, üretici duruma geçmişti. Elde yalnız birkaç fabrika varken, süratle fabrikalılaşmaya yönelinmiş, bankacılık ve kooperatifçiliğe, çağdaş sanayi usûllerine başvurulmuştu. Devletin yapmış olduğu demiryolları, satın aldığı ve devletleştirdiği şirketler ile halk hizmeti özel sektörden değil devletten sağlanır olmuştu. Durumu çok iyi olmamasına karşın, halk ilerlemeye gidildiğini görüyordu.

Hükûmet ekonomik bunalıma karşı en iyi tedbirin milletçe fedakârlığa katlanmak olduğu kanısını taşıyordu. Bu yüzden yeni vergiler getirildi. 27 Haziran 1931’de Arazi Vergi Kanunu, 4 Temmuz 1931’de Bina Vergisi Kanunu, 6 Temmuz 1931’de Hayvanlar Vergisi Kanunu, 21 Temmuz 1931’de Muamele Vergisi

Kanunu çıkarıldı. İktisadî sıkıntıyı önlemek için İktisadî Bunalım Vergisi de konulduğu gibi, 12 Aralık 1931’de gereksiz harcamalardan kaçınmak için Tasarruf Haftası başladı.¹¹⁵

3.1. Düyûn-ı Umûmiye Sorunu

Türkiye Cumhuriyeti’ni uğraştıran önemli bir mesele de “Düyûn-ı Umûmiye” Genel Borçlar sorunuydu. Abdülmecid zamanında başlayan borçlanma yüzünden Osmanlı Devleti iktisaden çökmüş idi. Ankara Hükûmeti kurulduğunda 161.303.833 liralık genel borçla karşı karşıya kalmıştı. Lozan Konferansı’nda, borçların İmparatorluğun hâkimiyetinden çıkan tüm yerlere bölüştürülmesi kararı kabul edildi. Lozan Antlaşması’nın yürürlüğe girdiği tarihten sonra, 1 Temmuz 1925’te, Fransız Dış İşleri Bakanlığı’nda toplanan komisyon, Türkiye’nin payına 107.528.461 lira borç ayırmıştı. Bu konularda yani Türk Hükûmeti’ne geri verilmesi gereken ve Türk Hükûmeti’nin ödemeye zorunlu olduğu borçlar konusunda 14.12.1932’de Prensip Uzlaşması, daha sonra 1928 sözleşmesi imzalanmış ve Türkiye’nin payına düşen borç 8.578.343 altın lira olmuştu. Bu konuda, 22.4.1933’te Türk delegesi ile senetleri ellerinde olan temsilciler arasında anlaşma yapılmıştı. Cumhuriyet Hükûmeti bunları taksitle ödemeye devam etmekteydi.¹¹⁶

3.2. Kadro Hareketi

Ekonomik bunalıma çare bulmak için Türkiye’deki aydınlar da çaba sarfetmekteydiler. 1932 ile 1934 arasında yayımlanan Kadro dergisinde, diplomat ve romancı Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve pek çok yazar bulunmaktaydı. Kadro dergisinde yazı yazan bu gruba mensup kişiler, iktisadî ve sosyal sorunların açık sözlü tartışmasını yapıyorlar, bazı teklif edilen çözümleri ortaya koymak için girişimlerde bulunuyorlardı. Fakat, Dergi’nin nazikçe yasaklanması ve başyazarının elçi olarak Arnavutluk’a sürülmesi çalışmaları büyük ölçüde etkiledi.

3.3. Devletçilik

Özel teşebbüsün ya şüpheli görüldüğü ya da yetersiz olduğu bir ülkede devletçilik, millî gelişme ve güvenlik adına, endüstri çalışmalarının öncüsü ve yöneticisi oldu. Cumhuriyetin ilk on yılında, özellikle demiryollarının artırılmasında ve tütün, kibrit ve alkol tekellerinin örgütlenmesinde bazı girişimlere geçilmiş bulunuluyordu. 1934’ten 1939’a kadar uygulanan ilk beş yıllık Türk Plânı büyük bir gelişmeyi hedef tutuyordu. Türk resmî raporunun deyimiyle “Programın ana hatları ve tasarlanan endüstrilerin kapsamı, sadece ülkeyi kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yetenekli kılmak arzusuyla belirlenmişti”. Bütün kusurlara karşılık, plânlar, Türkiye’nin sanayi üretimini 1927 ile 1939 arasında dünya üretimine göre, %14’ten %23’e çıkarmayı başarmıştır.¹¹⁷

3.4. Bankalar

Tezgâh devrinden süratle makineleşmeye geçilirken, 29 Ağustos 1924’te İş Bankası, Atatürk’ün adını vermiş olduğu Etibank 14 Haziran 1935, Sümerbank

ise, ondan daha önce 3 Haziran 1833’te kurulmuş, Denizbank ve diğer bankaların kurulmasında devam olunmuştu. Devlet sermayesi ile bir bankanın kurulması ilk defa düşünülerek 1926 yılında 20 milyon itibarî sermayeli “Emlâk ve Eytam Bankası” çalışmaya geçirilmiş, sonra bu banka 1946 Haziranı’nda 100 milyon itibarî sermaye ile “Türkiye Emlâk Kredi Bankası” olarak çalışmalarına devam etmiştir. Mithat Paşa’nın kurmuş olduğu Ziraat Bankası’na ağırlık verilmiş 14 Haziran 1937’de Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Kanunu kabul edilmişti. 8 Haziran 1933’te Halk Bankası kurulduğu gibi, 10 Haziran 1933’te Osmanlı Bankası’nın imtiyaz süresi 1952’ye kadar uzatılmıştı. Daha sonra bankaların açılmasına hız verilmişti.

3.5. Sanayideki Gelişim

1942 yılında savaş nedeni ile ekonomik sıkıntılara girilmişti. Büyük bir bunalım vardı. 13 Ocak 1942’de ekmeklik hububat ve ekmek tüketimi sınırlandı, bazı yiyecek maddelerine ve yiyecek maddeleri taşıyan taşıtlara Doğu’da el kondu. 22 Ocak 1942’de şekere, 7 Şubat 1942’de hububata, 18.3.1942’de çay ve kahveye zam yapıldı. Bu ve bunun gibi pek çok düzenleme yapıldı. Savaş sonunda sıkıntılar giderildiğinden normal hayata dönülecekti. Bütün bu sıkıntılara karşılık savaş dışında kalmakla beraber, savaş ekonomisinin içeri girildiğinden, bütün dünyada sıkıntı olduğundan Saraçoğlu Hükûmeti 5 Ağustos 1942’de güven oyu aldı.¹¹⁸

Cumhuriyet döneminde sanayinin hızla gelişmesine de önem verilmişti. 1915’te 264 olan sanayi kurumları, 1938’de 1.394’e yükseldi. 28 Mayıs 1927’de Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun kabul edilmesiyle sanayi adamlarının harekete geçmesi hızlandırıldı. Bu arada İzmit’teki kâğıt fabrikası ile Karabük’te Ereğli Demir Çelik fabrikaları devletçe açıldı. Maden Tetkik Arama Enstitüsü kurularak Türkiye’deki maden araştırmaları hızlandırıldı. Özel teşebbüsün açtığı fabrikalar ise, özellikle 1940’lardan sonra artmaya başlamıştı. 1927’ye kadar açılmış fabrikaların sayısı 470 iken, 1927’den 1931’e kadar olan sürede açılan fabrikaların sayısı 1988’e çıkmıştır. 25 Haziran 1937’de “Âli İktisat Meclisi Teşkili Hakkında Kanun” kabul edilmiş, Âli İktisat Meclisi, 4 Aralık 1928’de İktisat Bakanı Rahmi Bey’in söylevi ile açılmış ve her yıl belirli zamanlarda toplanıp çalışmaya başlamıştır. Avrupa’nın ve Amerika’nın önemli iktisadî merkezlerinde ticaret mümessillikleri kurulmuştu.

3.6. Ziraat Sahasında Yapılan
Yenilikler

Aşarın kaldırılması, köyleri merkeze bağlayan yolların yapılması, köy okullarının artması, sıtma savaşı, Osmanlı döneminde köylüye düşen genel vergi miktarının %40’tan %11’e indirilmesi, Köy Kanunu, işleyecek tarlası olmayan köylüleri toprak sahibi yapma işlemleri, hep Atatürk’ün 1 Mart 1922 söylevinin gerçekleşen sonuçlarıdır. Bataklıklar kurutuldu. Büyük Menderes’te sulama projesi yapıldı.

Ziraat işlerinin düzene konması için, 17 Haziran 1927’de “Ziraat Tedrisatı’nın İslahı” adlı kanun kabul edildi. 20 Haziran 1927’de “Ziraat ve Veteriner Enstitüleriyle Yüksek Mektepler Kurulması’na ve Ziraat Öğretiminin Düzeltilmesi’ne Dair Kanun”, Ankara’da mükemmel laboratuvarlara sahip Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün 30 Ekim 19333’te törenle açılması ve Yüksek Baytar mektepleri ve enstitülerin kurulması ve Avrupa’ya ziraat öğrencisi ve öğretmenlerinin gönderilmesi zirâi alanda gelişmeyi artırmak için yapılan teşebbüslerdi.

29 Aralık 1931’de Ziraat Bakanlığı kurulurken, aynı sene Tarım Bakanlığı da kurulmuştu. 1889’da kurulan Ziraat Bankası’nın, 1921’de 11.5 milyon olan sermayesi 1931’de 26 milyona yükseltildi.

Bu çalışmaların amacı köylünün ziraatini geliştirmek oluyordu. Bu bakımından 1924 ile 1931 arasında daha pek çok teşebbüse girişilmiştir. Bu amaçla 1924’te Ziraî İtibar Birlikleri Kanunu çıkarıldıktan sonra, 1929’da köylüye kredi sağlamak için bu birliklerin daha kolay gelişmesini sağlayacak “Ziraî Kredi Kooperatifleri Kanunu” (1 Haziran 1929) çıkarıldı. 7 Haziran 1926’da köylünün daha iyi hayvan yetiştirmesini sağlamak amacı ile “Hayvan Islahı Hakkında Kanun” çıkarıldı.

5 Mayıs 1925’te, şimdiki Gazi Mahallesi yanındaki bir bozkır parçasına çadır kurularak iki traktörle şimdiki Atatürk Orman Çiftliği’nin kurulmasına başlandı. Altı yıl geçmeden dikilen ve tutan iki milyona yakın ağacı ile “Orman Çiftliği” ortaya çıktı.

1930 yılında pirinç ziraatini düzenlemek için altı çeşit çeltik tohumu getirildiği gibi, Orta Anadolu’da Yonca Tohumu Temizleme Kurumu açıldı. 1926 ile 1931 arasında traktör kullanan çiftçileri korumak için kanunlar çıkarıldığı gibi, kredi kolaylıkları da gösterildi. İklim şartlarını zamanında öğrenmek için 100 bölgede meteoroloji istasyonları açıldı.

Köylünün fazla ürününü alıp, depolamak için 24 Haziran 1938’de Toprak Mahsulleri Ofisi kurulması ile bir refahlık sağlanmıştı.

22 Nisan 1940’ta kurulan köy enstitüleri, Türk köylerinde büyük bir aşama meydana getiriyordu. Kanunun bu tarihte kabulünden sonra köy enstitüleri açılacaktı. 14 Mayıs 1945’te Halk Partisi’nin Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu 11 Haziran’da uzun görüşmelerden sonra kabul edildi.¹¹⁹

3.7. Atatürk Devrinde Açılan
Fabrikalar

Cumhuriyetin ilk devirlerinde eğitime, sonraki tarihlerde sanayiye ağırlık veren Atatürk, özellikle 1933’te birinci beş yıllık sanayi plânından sonra bu konuya iyice eğilmiştir. Bu devirde yapılanları şöylece sıralayabiliriz:

1 Nisan 1924: Ergani (Diyarbakır) Bakır Madeni’nin devletçe işlenmesine ilişkin yasanın kabul edilmesi.

22 Aralık 1925: Alpullu Şeker Fabrikası’nın temelinin atılması.

24 Mart 1926: Türkiye’de petrol arama ve işletmesinin devletçe yönetilmesini öngören yasanın kabulü.

6 Ekim 1926: Kayseri’de uçak fabrikasının açılması.

26 Kasım 1926: Alpullu (Kırklareli) Şeker Fabrikası’nın açılması.

17 Aralık 1926: Uşak Şeker Fabrikası’nın açılışı.

28 Mayıs 1927: Teşvik-i Sanayi Kanunu.

6 Kasım 1927: Bünyan Mensucat Fabrikası’nın açılışı.

1 Aralık 1933: Birinci Beş Yıllık Sanayi Plânı.

5 Aralık 1933: Eskişehir Şeker Fabrikası’nın açılışı.

20 Nisan 1934: Ankara, Konya, Eskişehir, Sivas’ta buğday silolarının inşasının onaylanması.

20 Mayıs 1934: Kayseri Bez Fabrikası’nın temelinin atılması.

16 Temmuz 1934: Bursa’da İlk Süt Fabrikası’nın açılışı.

13 Ağustos 1934: Bakırköy Bez Fabrikası’nın açılışı.

14 Ağustos 1934: İzmit Birinci Kâğıt ve Karton Fabrikası ile Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası’nın temelinin atılması.

15 Ağustos 1934: Zonguldak’ta Antrasit Fabrikası’nın temel atma merasimi ve kömür yıkama fabrikasının açılışı.

30 Eylül 1934: Keçiborlu’da kükürt, Isparta’da gülyağı fabrikalarının açılışı.

19 Ekim 1934: Turhal Şeker Fabrikası’nın açılışı.

20 Kasım 1934: Konya Ereğlisi Bez Fabrikası’nın temelinin atılışı.

14 Haziran 1935: Maden tetkik ve Arama Enstitüsü’nün Kurulması Yasası ve Etibank’ın kurulması.

23 Ağustos 1935: Nazilli Bez Fabrikası’nın temelinin atılması.

16 Eylül 1935: Kayseri Bez Fabrikası’nın açılışı.

28 Kasım 1935: Bursa’da Merinos Fabrikası ile Gemlik’te Sunî İpek Fabrikası’nın temellerinin atılması.

29 Kasım 1935: Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası’nın açılışı.

10 Aralık 1935: Zonguldak’ta Türk Antrasit Fabrikasının açılması.