«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va
Yüklə 0,5 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu-6 . Yol xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi. Reja
- Asosiy iboralar va tushunchalar
| Nazorat uchun savollar.
1. Yol xojaligida mehnat unumdorligining osishining ahamiyati nimalarda kozga tashlanadi? 2. Mehnat unumdorligini olchashning qanaqa uslublari bor? 3. Yol xojaligida mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarini ayting? 73
5. Ish haqini tashkil etishning tarif tizimining roli qanday? 6. Rahbar xodimlar, mutaxassislar va xizmatchilar mehnatiga qanday haq tolanadi? 7. Ish haqini takomillashtirishning asosiy yonalishlari qanday? Mavzu-6. Yol xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi. Reja: 6.1. Yol xojaligida narx shakllanishining oziga xos tomonlari. 6.2. Smeta xarajatlari 6.3. Smeta hujjatlarining tartibi va tarkibi. 6.4. +qurilish smeta qiymatining me’yoriy bazasi. 6.5. Shartnomaviy narxlar. 6.6. Smeta hujjatlarini kelishtirish, ekspertiza qilish va tasdiqlash. Asosiy iboralar va tushunchalar: Ortalashtirilgan qiymat, smeta qiymati, limit va shartnoma narxi, togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar, jamgarmalar, bir bosqichli va ikki bosqichli loyihalashtirish, lokal smetalar, smeta me’yorlari va normativlari, (YeNIR, YeRER, UPSS). Narxlanish (narx shakllanishi) tizimi mamlakat bozor iqtisodiyotining zaruriy vositasi sanaladi. Yol xojaligida narxlarning shakllanishi asosida narxlar boyicha yagona umumdavlat siyosati yotadi va uning asl mohiyati korxona (tarmoq) harajatlarini qoplash, foydaning shakllanishi, ishlab chiqarishning rivojlanishini ragbatlantirish va ishlovchilarning oz mehnatlarining natijalaridan manfaatdor bolishlarini ta’minlashga birdek yondoshishni ta’minlashdir. Mahsulotlarning narxi shunday belgilanishi kerakki, yol xojaligining mo’tadil ishlayotgan korxonasi uni realizatsiya qilganidan song mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bolgan ijtimoiy harajatlarni qoplash, davlat byudjeti yoki yuqori organlarda zaruriy tolovlarni tolash va undan tashqari ozining rivojlanishi uchun mablagga ega bolish imkoniyatiga ega bolsin. Narxlarda mahsulotning iste’mol xususiyatlari, uning sifati va foydaliligi hisobga olinadi. 74
qurilishda «ortacha qiymat» tushunchasi qabul qilingan bolib, unga kora narx ortacha tarmoq qiymatiga (ijtimoiy zaruriy harajatlar), tannarxiga proporsional bolgan «rejalashtirilgan jamgarmalar» deb ataluvchi sof daromadni qoshib hisoblash asosida aniqlanadi. Amalda tannarx ijtimoiy zaruriy harajatlar miqdoridan bir qator omillar ta’sirida boshqacha boladi va ularning korsatadigan ta’siri korxona rejasining shakllantirishda hisobga olinadi. Yol xojaligida ham ortacha qiymat tushunchasi qabul qilingan. Narx vazifasini smeta qiymati ifoda etadi. Smeta bu ob’ektni qurishga yoki ta’mirlashga boladigan barcha harajatlarning hisob-kitobini tasvirlaydi. Yol xojaligida qabul qilingan narxlarning shakllanish uslubi boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi qator muhim xususiyatlarni hisobga oladi, shu jumladan: -qurilish ob’ekti joylashgan yerdagi iqtisodiy-geografik va transport omillarining avvaldanoq aniq bolishligi; -qollaniladigan hajm-tekislash, konstruktiv va texnologik qarorlarning mahalliy qurilish sharoitiga nihoyatda bogliqligi; -quriladigan ob’ektlarning liniyaviy xarakterdaligi; -ishlarni amalga oshirishda mahalliy qurilish materiallari, ishlab chiqarish chiqindilari va ikkilamchi resurslarning keng qollanilishi; -yol qurilishi va ta’mirlash ishlarining umumiy hajmida transport ishlari salmogining yuqoriligi, materiallar va konstruksiyalar tashilish masofasi ularning qiymatiga ta’sirini katta bolishi. Narxlarning shakllanish jarayoni oz ichiga uchta bosqichni oladi: -texnik iqtisodiy asoslash va texnik iqtisodiy ishlab chiqarish, ya’ni loyihalashni boshlashdan avvalgi bosqichda, limit narxlarni aniqlash; -loyihani ishlab chiqarishda qurilishning yoki rekonstruksiya qilishning smeta qiymatlarini hisoblash chiqish; -buyurtmachi, pudratchi va loyiha tashkilotlari ozaro kelishgan holda shartnomaviy narxlarni belgilab olish. Davlat buyurtmasiga kora amalga oshiriladigan qurilishlar (masalan, umumdavlat va respublika ahamiyatiga ega bolgan yollar) boyicha limit narxlari majburiy ravishda aniqlab chiqiladi. 75
ularning texnik va iqtisodiy parametrlari mos keluvchi normativ rolini bajaradi. Limit narxlari darajasi kapital mablaglar sarfining qoplanish muddatlari normativlaridan kelib chiqilgan holda aniqlanishi kerak. Shu sababli limit narxlari loyihalashtirish va qurilish jarayoni uchun kapital mablaglar sarfining chegarasini belgilaydi va uning miqdori shundan ortib ketmaligi kerak. Limit narxlarining ortib ketishi tasarrufga topshirilayotgan ob’ektlar boyicha kapital mablaglar samaradorligi loyihalashtirish oldi bosqichida hisoblangandan kora past bolishligini bildiradi. Smeta qiymati loyihalashtirish jarayonida qabul qilingan muxandislik yechimlari asosida belgilanadi va loyiha tarkibida tasdiqlanadi. Bunda uning qiymati tasdiqlangan royxat boyicha besh yillik muddatga yangidan qurilishi boshlanadigan va rekonstruksiya qilinishi texnik iqtisodiy asoslanishiga togri kelishi yoki undan past bolishi kerak. Shartnomaviy narx - qurilish va yol xojaligida tovar-pul munosabatlarining butunlay yangicha bolgan kategoriyasidir. Shartnomaviy narxning yuqori chegarasi ob’ekt qurilishi yoki rekonstruksiyasining limit narxi bolsa, pastki chegarasi pudratchining xojalik hisobi manfaatlarini hisobga oluvchi loyihalashtirish bosqichida aniqlangan smeta qiymatidir. +qurilishda (shu jumladan yol qurilishida), hamda yol xojaligida narx shakllanishining markaziy masalasi loyihani ishlab chiqarishda hisoblanadigan smeta qiymati sanaladi, chunki huddi shu smeta qiymati qurilishda shartnomaviy narxlarni aniqlash uchu nasos bolib xizmat qiladi. Smeta xizmatini aniqlash uchun loyiha tarkibida smeta hujjatlari deb ataluvchi hisob-kitob va hujjatlar kompleksi ishlab chiqiladi. Loyiha tarkibida ishlab chiqiladigan (qurilish va texnologik yechimlar, qurilishni tashkil etish, smeta hujjatlari), barcha hujjatlar kompleksi birgalikda loyiha-smeta hujjatlari deb ataladi. Тogri tuzib chiqilgan, pudratchi tomonidan qabul qilingan va belgilangan tartibda tasdiqlangan smeta hujjatlari butun qurilish davri uchun ozgarmas bolib, qurilish yoki yol ob’ekti ta’mirlanishiga ajratilgan mablaglarning togri sarflanishi ustidan nazorat olib borish vositasi bolib xizmat qiladi. Smetalarda kozda tutilgan avtomobil yollari, kopriklar, yol inshootlari qurilishi bilan bogliq bolgan barcha harajatlar qurilishning umumiy smeta qiymatini aks ettiradi (zarur bolgan umumiy kapital mablaglar sarfini). Umumiy smeta qiymatini alohida 76
foizlarda aniqlashga, qurilish smeta qiymatining strukturasi (tarkibiy tuzilishi) deyiladi. Kapital mablagning strukturasiga muvofiq ravishda qurilishning smeta qiymati tarkibi qurilish ishlariga (yer polotnosini tayyorlash, tayyorgarchilik ishlari, sun’iy inshootlar, yol qoplamasi, yol xizmatining bino va inshootlari, yollarni obodonlashtirish va boshqalar), texnologik uskunalarni sotib olishga, qurilayotgan ob’ekt uchun inventar va asbob-uskunalar sotib olishga, montaj ishlariga, boshqa harajatlarga (loyiha-izlanish ishlari, qurilishni texnik nazorat qilish, ilmiy-tekshirish ishlari, harakatlanuvchi xarakterdagi ish uchun ish haqiga qoshimcha tolovlar va hokazo) ajratiladi. +qurilish smeta qiymatining strukturasi asosan qurilayotgan ob’ektning turi va vazifasiga bogliq. Sanoat qurilishida ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ob’ektlarni tiklashda qurilish-montaj ishlarining salmogi 40-55% ni, ishlab chiqarishga xizmat qilmaydigan ob’ektlarda 75-90% ni tashkil etadi. Yol xojaligida esa asosiy orinni qurilish-montaj ishlari egallab, uning qurilishning umumiy smeta qiymatidagi salmogi 90% ga yaqin boladi. Har qanday turdagi ishlarni bajarish yoki har qanday konstruktiv elementni tiklashda smeta harajatlari iqtisodiy mohiyatiga kora smeta harajatlari guruhini tashkil etuvchi kompleks kalkulyatsion moddalarga birlashtiriladi. Kalkulyatsion moddalar qurilishda smeta hisob-kitoblarini bajarish boyicha qabul qilingan yagona uslubiyotga muvofiq aniqlanadi. Smeta harajatlarini guruhlashtirish ularni quyidagi moddalarga ajratilishini kozda tutadi: togridan-togri harajatlar, (ТХ) ustama harajatlar(UХ) va rejalashtiriladigan jamlanmalar (RJ) S kmi qТХ+UХ+RJ. Har qanday ob’ektning smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar va ish turlari qiymatidan tashqari oz tarkibiga limitlangan harajatlar deb ataluvchi vaqtinchalik binolar va inshootlar, boshqa ishlar va kozda tutilmagan ishlar uchun harajatlarni ham oladi. Avtomobil yolini qurishning toliq smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar boyicha smeta qiymatlarini qoshib topiladi (yer polotnosi, yol qoplamasi, sun’iy inshootlar, yollarni jihozlash va limitlangan harajatlar). Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|