«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va
Yüklə 0,5 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu-7. Yol xojaligida tannarx, foyda va rentabellik. Reja
- Asosiy iboralar va tushunchalar
| Nazorat uchun savollar
1. Yol qurilishda qabul qilingan narx shakllanish konsepsiyasi mahsulot ishlab chiqarishning kalkulyatsiya guruhlarida qanday aks etadi? 2. Yol qurilshida smeta harajatlarinig qiymatiga qaysi omillar eng kop ta’sir korsatadi? 3. Smeta harajatlarining strukturasi smeta qiymatining umumlashma hisob- kitobida qanday aks etadi? 4. Smeta qiymatining yiriklashtirilgan korsatkichlari (UPSS) birlik qiymatlaridan (YeRER) nima bilan farq qiladi? 5. Yol qoplamasining smeta qiymatini aniqlashda nima sababli yiriklashtirilgan korsatkichlardan yoki tayyor preyskurantlardan foydalanish orniga smeta harajatlarini mukammal kalkulyatsiya qilib chiqish kerak boladi? 6. Хojalik mexanizmini qayta qurish sharoitida yol xojaligida narxlar shakllanishini takomillashtirishga qanday talablar qoyiladi? 7. +qurilishda narxlar shakllanishi tizimini mukammallashtirishning asosiy bosqichlarini aytib bering? 8. +qurilish mahsulotining shartnomaviy narxi nima, kimlar uni aniqlaydi, shartnomaviy narxlarga otishning iqtisodiy ma’nosi nima? 9. Yol xojaligida ishlar kompleksini bajarish uchun shartnomaviy narxlar qanday qilib hisoblanadi? Mavzu-7. Yol xojaligida tannarx, foyda va rentabellik. Reja: 96
tannarx strukturasi. 7.2 Yol ishlarida foyda va rentabellik. 7.3 Yol ishlari tannarxini pasaytirish yollari. Asosiy iboralar va tushunchalar: Materiallarga harajatlar, konstruksiyalar va detallar, ish xaqi, mashina va mexanizmlarni tasarruf etish bir yola boladigan harajatlar transportirovka, ustama harajatlar, rejaviy va haqiqiy tannarx, tejam, balans boyicha (umumiy) va sof foyda, rentabellik (+MI) qurilish montaj ishlarining tannarxni pasaytiruvchi omillar. Bozor iqtisodi sharoitida ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim korsatkichi tannarx bolib qoladi, chunki pirovard natijada iqtisodiy ragbatlantirish fondlarining miqdori, ishlovchilarning real ish haqlari, ishlab chiqarish quvvatlarining rivojlanishi, ishlab chiqarish texnikaviy saviyasining osishi faqat tannarx orqali aniqlanadi. Ob’ektning smeta qiymati oz tarkibiga shu ob’ektni yaratish uchun kerak bolgan barcha ijtimoiy-zaruriy harajatlarni oladi, shu jumladan, +MIlarni bajarish, uskunalar sotib olish va ularni montaj qilish, loyiha-izlanish ishlari, ustama harajatlar hamda rejalashtirilgan jamgarmalar. Smeta qiymatidan farqli olaroq +MI ning tannarxi qismi bolib, u yol tashkilotining avtomobil yollarini qurish va ta’mirlashga qilgan harajatlaridan tashkil topadi. +MI ning tannarxi uning smeta qiymatiga nisbatan pul va moddiy resurslardan tejamli foydalanishni aks ettirib, tashkilot ishi samaradorligini korsatuvchi asosiy korsatkichlardan biri hisoblanadi. Yol xojaligida, qurilish tarmoqlarining barcha boshqa turlaridagi kabi, ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish kompleks kalkulyatsion elementlar boyicha amalga oshiriladi va ularning nomenklaturasi smeta hujjatlari tarkibidagi harajatlarni elementlar boyicha guruhlashtirish bilan toliq mos keladi. Shunga muvofiq ravishda +MI tannarxning tarkibi togridan-togri (ТХ) va ustama harajatlarga (UХ) ajratiladi. Rejalashtirilgan jamgarmalar (RJ) ishlar tannarxi tarkibiga kirmaydi KMI tn qТХ+UХ. 97
qiymati; ishchilarning asosiy ish haqlari; qurilish mashinalarini ishlatishga bolgan harajatlar va boshqa togridan-togri harajatlar kiradi. Materiallar, konstruksiyalar va detallarga harajatlar ishlar tannarxining tarkibida sanoat korxonalarida amal qilayotgan sotilish narxlari boyicha (agar materiallar qurilish materiallar sanoati korxonalardan olinsa), yoki reja hisob-kitob narxlari boyicha (agar materiallar yol-qurilish trestiga tegishli bolgan sanoat korxonalardan olinsa), yoki ularning haqiqiy tannarxi boyicha (agar materiallar mustaqil balansga ega bolmagan oz yordamchi ishlab chiqarishidan olinsa) hisobga olinadi. Bunda materiallar harajatiga ularni ob’ekt oldi omborxonasigacha yetkazib kelish hamda omborxona harajatlari ham kiritiladi. Asosiy ish haqi tarkibiga qurilish-montaj ishlarida band bolgan qurilish va yul ishchilarining, qurilish materiallarini ob’ekt oldi omborxonasi va toshalish joyigacha yetkazishda, dozirovka qilish va materiallarni mashinalarga yetkazib berish va «ish» ga toshashda mashgul bolgan ishchilarning ish haqlari. Ishchilarning asosiy ish haqlari tarkibiga mehnatga haq tolashning barcha tizimlari boyicha hisoblangan ish haqi, ish haqi fondidan vaqtda bajarilgan ishlar uchun qoshimcha tolovlar, ishchilar aybisiz turib qolishlar uchun tolovlar va boshqalar kiradi. Mashina va mexanizmlardan foydalanishga boladigan harajatlar birdaniga boladigan harajatlar va joriy harajatlardan tashkil topadi. Joriy harajatlar tarkibiga mashinalarni boshqarish va ularga xizmat korsatishda band bolgan ishchilarning asosiy ish haqlari, texnik xizmat korsatishda band bolgan ishchilarning asosiy ish haqlari, texnik xizmat korsatish va ta’mirlash harajatlar, yonilgi-moylash materiallari va elektro- energiyaning qiymati, mashinalar amortizatsiyasi, ijaraga olingan mashinalar bolsa ularga tolanadigan ijara haqi kiradi. Birdaniga boladigan harajatlar mashinalarni yuklash, tushirish, tranportirofka qilish, mashinalarni montaj, demontaj va sinab korish ishlariga harajatlar hamda mashinalarni ornatish uchun vaqtinchalik inshootlarni qurish va buzish (masalan, ABZ, SBZ va boshqalarda) uchun harajatlardan tashkil topadi. Тogridan-togri harajatlar tarkibiga tuproqni transportirovka qilishga, materiallarni ob’ekt ichida, ob’ekt oldi omborxonasidan toshalish joyigacha yoki kotarish mexanizmigacha tashib yetkazishga boladigan harajatlar ham kiritiladi. 98
Ustama harajatlar bevosita +MI larida, ya’ni qurilish maydonlarida, yordamchi ishlab chiqarishda va boshqa (xizmat korsatuvchi) xojaliklarda mavjud. Yordamchi ishlab chiqarish va boshqa xojaliklar boyicha ustama harajatlar +MI tannarxi tarkibida alohida ajratilmaydi, chunki ular bu ishlab chiqarish va xojaliklar mahsulotlari va xizmatlari qiymatining tarkibiga kiradi: -ma’muriy-xojalik harajatlari-ma’muriy boshqaruv va ishlab chiqarish texnik personalining ijtimoiy sugurtaga ajratmalar bilan birga hisoblangan ish haqlari, komandirovka va safar harajatlari, idora va pochta-telegraf harajatlari, idora binolarining ijarasi va ularni ta’mirlashga harajatlar; -ishchilarga xizmat korsatish harajatlari-ishchilarni ijtimoiy sugurtalashga ajratmalar, ishchilarning qoshimcha ish haqlari (ta’tillar uchun tolov, brigadirlarga brigadaga rahbarlik qilganligi uchun qoshimcha tolov, yengilroq ish sharoitiga otkazilgandagi qoshimcha tolov va hokazolar), mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi harajatlar, uy-joy kommunal xojaligi harajatlari va boshqalar; -ishlarni bajarish va tashkil etishga harajatlar, yongindan saqlanish va qoriqlashga harajatlar, tashkiliy ravishda ishga olishni tashkil etish, ishlab chiqarishni ratsionalizatsiya qilish harajatlari; ob’ektlarni topshirish bilan bogliq harajatlar, ishlab chiqarish uskunalarini va inventarlarni asrashga va boshqa ba’zi harajatlar; -boshqa ustama harajatlar - +MI larini amalga oshirishda amalga oshiriladigan geodeziya ishlariga harajatlar, bufet va oshxonalar xizmatiga harajatlar va hokazo. +MIlarning smeta qiymati va uning tannarxi ortasidagi farq, rejalashtirilgan jamgarma va tannarxning pasayishidan hosil boladigan tejamdan iborat. +MIlarning smeta qiymati va tannarxi ortasidagi boglanish quyidagi formula yordamida ifodalanishi mumkin: Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|