«Yol qurilish iqtisodi va ishni tashkil qilish» fanidan 5580600 «Тransport inshootlaridan foydalanish» va
Yüklə 0,5 Mb.
|
| К
Э Н С С см bu yerda, N-smetada kozda tutilgan jamgarma; E-tannarx pasayishidan hosil bolgan tejam; K-qurilish tashkiloti tomonidan kompensatsiyalar hisobiga, smeta qiymatidan tashqari qilinadigan harajatlar. Smeta qiymatlaridan tashqari tolanadigan kompensatsiyalarning mavjudligining sababi shundaki, xalq xojaligida haqiqatda amal qilayotgan narxlar, tariflar, mehnatiga 99
moddalar boyicha ozgarmas me’yorlar va narxlar boyicha smetada kozda tutilgan harajatlarga nisbatan amaldagi harajatlar miqdori yuqori boladi. Bu harajatlarning bir qismi buyurtmachi tomonidan umumlashma smeta hisob-kitoblari boyicha kompensatsiya qilinadi, masalan, mukofotli ishbay mehnatiga haq tolash tizimining qollanilishi sababli qoshimcha harajatlar, kochib yuruvchi ish sharoitlari uchun qoshimcha tolovlar. +MIlarning smeta qiymatlari konkret ob’ekt boyicha emas, balki ortacha sharoitlar va qurilish uslublarini hisobga oluvchi smeta me’yorlari va narxlari asosida belgilanadi. Shu sababli tannarxni aniqlashda mehnat unumdorligining yillik osishi va uning asosida konkret tashkilotlarda erishiladigan ishlar tannarxining pasayishi hisobiga olinishi kerak. Rejalashtirilayotgan tannarx har yili yillik rejalarni ishlab chiqishda aniqlanadi va yol tashkilotining uni pasaytirish tadbirlarini aks ettiradi. Bajarilgan ishlarning haqiqiy tannarxi barcha turdagi harajatlarni, shu jumladan kompensatsiya hisobiga qoplanadigan harajatlarni ham ozida aks ettiradi. Kompensatsiyalar ishlar tannarxiga belgilangan yonalishlarni hisobga olgan holda harajat turlari boyicha taqsimlanadi, ya’ni asosiy ish haqi, materiallarning qiymatlari va hokazo. +MIning tannarxining strukturasi, ya’ni alohida moddalar boyicha harajatlar nisbati, qurilish kompleksining tarmoqlari boyicha turlicha bolib, tashkilot faoliyatining konkret shart-sharoitlarini xarakterlovchi bir qator omillarga bogliq. Omillarning bir qismi yol tashkilotiga nisbatan ob’ektiv xarakterga ega va tabiiy- iqlim sharoitlari, texnik loyihada qabul qilingan muxandislik yechimlarining progressivligi, qurilish tashkilotlarining joylanishiga (dislokatsiya)(qurilish materiallari va konstruksiyalarini yetkazib beruvchi tashkilotlarning uzoq yaqinligi) va boshqalarga bogliq. Omillarning boshqa qismi esa bevosita ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik saviyasiga, mehnatni tashkil etilishining progressivligiga, qurilish tashkiloti ishlab chiqarish bazasining rivojlanganligiga, uning mexanizatsiya va transport vositalari bilan ta’minlanganligiga bogliq. Buning natijasida avtomobil yollari qurilishida qurilish montaj ishlarining tannarxi hatto bir qurilish tashkiloti miqyosida ham sezilarli ozgarishlarga uchrab turadi. Yol xojaligi tashkilotlarida qurilish montaj ishlari tannarxi tarkibining 85% ga yaqin qismini togridan-togri harajatlar tashkil etadi. Ishlarga kop material sarflanishi «materiallar, 100
sezilarli darajada yuqori bolishiga sabab boladi. (Тogridan-togri harajatlar umumiy summasining 50% dan koprogi). Umumiy qurilishdagiga nisbatan, togridan-togri harajatlar tarkibida mashinalarni ishlatishga boladigan harajatlarning salmogi yuqori (20 %gacha), bu esa yol ishlarida mexanizatsiyalashish darajasining yuqoriligini korsatadi. +qurilishda qabul qilingan ishlab chiqarish harajatlarini (+MIning tannarxini) rejalashtirish va hisobga olish uslubiyoti amalda harajat qilingan summalarni smetada kozda tutilgan harajatlar bilan solishtirishga asoslangan. Smeta harajatlarini guruhlashtirish bilan mos tushuvchi yiriklashtirilgan (kompleks) kalkulyatsiya elementlari boyicha qurilishda qollaniladigan harajatlarni hisobga olish tartibi shu bilan tushuntiriladi. Ammo bunday tartibda harajatlarni hisobga olish ularning iqtisodiy tarkibini toliq ochib bera olmaydi va ishlab chiqarish rezervlarini aniqlash maqsadida tahlil otkazishni qiyinlashtiradi. Хususan «materiallar qiymati» kalkulyatsiya elementi boyicha harajatlarga yordamchi ishlab chiqarishdagi, transport tashkilotlaridagi, materiallarni qayta ishlash bazalaridagi ishchilarning asosiy ish haqlari va tegishli yordamchi ishlab chiqarishda ishlatilayotgan mashina va uskunalarni ishlatishga boladigan harajatlar kiradi. Bir vaqtning ozida «Mashinalrni ishlatish» elementi boyicha harajatlarga ishchi mexanizatorlarning asosiy ish haqlari, yonilgi-moylash materiallari qiymati, mashina smenaning reja-hisob narxlariga kiritilgan ustama harajatlar kiradi. Oz tarkibiga tannarxga kiruvchi barcha harajat turlarini olgan (ish haqi, materiallar qiymati, mashinalarni ishlatish harajatlari) «Ustama harajatlar» oz tarkibiy tuzilishi boyicha tannarx elementining eng murakkab qismi bolib, uning miqdorini +MIning bir birligiga, yiriklashtirilgan ishlar kompleksiga yoki ob’ektga nisbatan hisoblab chiqishning imkoniyati yoq, shu sababli uning miqdori bir butun tashkilot boyicha aniqlanadi. Yordamchi yol qurilish va ta’mirlash qurilish tashkilotlari tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar tannarxini rejalashtirish va hisobga olish rejaviy va amaliy kalkulyatsiyalar asosida amalga oshirilib, quyidagi harajat moddalarini oz ichiga oladi: asosiy va yordamchi materiallar (qaytariluvchi chiqitlarni hisobdan chiqarilib); ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish haqlari, yonilgi, bug, texnologiya ehtiyojlari uchun suv, uskunalarni soz holda tutib turish va ishlatish, elektro-energiya, boshqa ishlab chiqarish harajatlari, bevosita harajatlar (iqtisodiy ma’nosi boyicha ustama harajatlar analogiyasi). 101
texnologik, sex, ishlab chiqarish va toliq tannarxlarga ajratiladi. Хizmat korsatuvchi tashkilotlar boyicha korsatiladigan xizmatlarning tannarxi hisoblanadi. Yordamchi korxonalar va xizmat korsatuvchi xojaliklarning mahsulotlarini realizatsiya qilinishida tannarx kalkulyatsiyasi reja-hisob narxlari uchun asos bolib xizmat qiladi. Yol qurilish tashkilotlari faoliyatining yakuniy iqtisodiy natijasini belgilovchi eng muhim korsatkich foyda hisoblanadi (ta’mirlash - qurilish ishlab chiqarishi boyicha esa tejam). Korxonalar (birlashmalar) foydasidan olinadigan soliq davlat byudjeti daromadining eng muhim manbaalaridan biri bolganligi sababli, foyda miqdorini oshirish xalq xojaligi rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri sanaladi. Yol qurilish tashkilotining oladigan foydasi, uning balansida bolgan barcha bolimlar, yordamchi korxonalar va xizmat korsatuvchi xojaliklar olgan foydalarning yigindisidan iborat boladi: -qurilish mahsulotini realizatsiyasidan olinadigan foyda (yirik +MI komplekslarini va tugallanmagan qurilish ob’ektlarini buyurtmachiga topshirishdan olinadigan foyda) P r ; -yordamchi ishlab chiqarish va xizmat korsatuvchi xojaliklarning mahsulotlari va xizmatlarini hamda moddiy boyliklarni chekka tashkilotlarga realizatsiya qilinishidan olinadigan foyda, P r ; -realizatsiyadan tashqari rejalashtirilgan daromadlar D vr va xarajatlarning R vr umumiy yigindisi. U holda yol tashkilotining balans boyicha oladigan foydasi: Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|