Yo’nalish: Iqtisodiyot Fan: Iqtisodiyot nazariyasi Bajardi

Iqtisodiyot nazariyasi - insonlarning cheksiz ehtiyojlarini qondirish uchun cheklangan resurslardan samarali foydalanishni va xo'jalik yuritish jarayonida turli tomonlar orasida yuzaga keluvchi munosabatlarni o'rganuvchi fan.
Iqtisodiyot nazariyasi fani ko'pgina maktab va yo'nalishlardan iborat. Iqtisodiyot fani mudom o'zgarishda bo'lgani sababli uning taraqqiyoti va tarixiy retrospektivasi bilan iqtisodiyot tarixi fani shug'ullanadi. Iqtisodiyotning qonun-qoidalari, tushunchalari va rivojlanish tamoyillarini oʻrganuvchi umumiqtisodiy va nazariy fan. Iqtisodiyot nazariyasi xorij mamlakatlarida "Ekonomiks", "Ekonomika" va "Siyosiy iqtisod" nomlari bilan, MDH mamlakatlarida "Iqtisodiyot nazariyasi" nomi bilan yuritiladi. Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiyotni umumiy jihatidan va har bir iqtisodiy tizimga tadbiqan oʻrganadi, iqtisodiy hodisalarni mikro va makro hamda jahon iqtisodiyoti darajasida tahlil etadi. Bu fan Oʻzbekistonda "Iqtisodiy bilim asoslari" sifatida maktablarda, "Iqtisodiyot asoslari" sifatida kollej va akademik litseylarda va "Iqtisodiyot nazariyasi" sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻrganiladi. Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bo'lib, tovar va xizmatlarning ishlab chiqarilishi, taqsimlanishi va iste'mol qilinishi jarayonlarini o'rganadi. Iqtisodiyot nazariyasi siyosatni oʻrganmasada, uning iqtisodiyotga taʼsiri bilan shugʻullanadi, chunki toʻgʻri tanlangan siyosat iqtisodiyotga ijobiy, aksincha boʻlganda esa unga salbiy taʼsir oʻtkazadi. Iktisodiy vaziyatni hisobga oladigan, shu vaziyatda qonunlarning amal qilishi, binobarin, iqtisodiy zarurat mavjudligini, uni yuzaga chiqarish chora-tadbirlarini belgilovchi siyosat iqtisodiy rivojlanishga faol taʼsir etadi. Shu maʼnoda iqtisodiyotni siyosatning ilmiy asosi deb hisoblash mumkin. Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiyotdagi turli hodisalar, jarayonlarni oʻrganganda ular qonun-tushunchalar darajasida ilmiy jihatdan izohlab beriladi. Iqtisodiy tushunchalar — iqtisodiyotni oʻrganishda qoʻllaniladigan na-zariy bilimlar boʻlib, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy ifoda etilishidir. Ular 2 guruhga boʻlib oʻrganiladi: Umumiqtisodiy tushunchalar — iqtisodiy taraqqiyotning hamma bosqichlariga xos tushunchalar, mas, mehnat, ishlab chiqarish, mahsulot, ish kuchi, resurs kabilar. Ayrim ijtimoiy-iqtisodiy tizimga xos tushunchalar, mas, pul, talab, taklif, baho, kredit, emissiya, inflyasiya kabilar ayrim tizimga xosdir. Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy jarayon va hodisalarning belgilarini umumlashtirish asosida iqtisodiy qonunlar taʼriflanadi. Iqtisodiyot nazariyasining eng asosiy taxdil usuli — bu abstraksiyalash (mavhumlashtirish) asosida xulosalar chiqarishdir. Gʻarbdagi "Ekonomiks" mualliflari R. Makkonnell va L. Bryu yozishicha, na-zariya — bu laboratoriya fani emas. Shu sababli nazariyada ilmiy abstraksiyalash usuli bosh oʻrin tutadi. Bu usul — iqtisodiy hodisalarni ularga taʼsir etuvchi oʻtkinchi, ikkinchi darajali faktlardan xoli etgan tarzda taxdil etib, nazariy umumlashtirish, ilmiy xulosalar chiqarishdir. Bu usul iqti-sodiy hodisalarning tabiatini bilish, ularga xos qonuniyatlarni ochish imkonini beradi. Abstraksiyalash asosida tushunchalar va qonunlar taʼriflanadi, ular ilmiy muomalaga kiritiladi. Abstraksiyalash yuz berganda iqtisodiyotga oid asosiy, muqim, doimo yuzaga chiqib turadigan faktlar ajratib olinadi, ular oʻrtasidagi bogʻlanish aniqlanadi. Bularning hammasi tafakkur orqali bajariladi. Abstraksiyalash boʻlmasa gʻoyat koʻp, tartiblanmagan faktlar orasida oʻralashib qolib nazariy xulosa qilib boʻlmaydi. Nazariyada induktiv usul qoʻllanilganda ayrim hodisalarni oʻrganishdan ularni umumlashtirib, xulosalar chiqarishga oʻtiladi. Deduktiv usul qoʻllanilganda umumiy xulosalardan xususiy xulosalarga, umumiylikdan aniqroq hodisalarga oʻtiladi.Iqtisodiyot nazariyasida tarixiy va mantiqiy usullar ham bor. Tarixiy usul hodisalarni rivojlanishda olib qaraydi. Mantiqiy usul turli hodisalarning ichki mantiqiy aloqalarini aniqlab, umumiy xulosa chiqarishda qoʻllanadi.Iqtisodiyot nazariyasida miqdoriy va sifat tahlili birgalikda qoʻllaniladi. Miqdoriy taxlil yuz berganda iqtisodiy — matematik modellashtirish ham ishtirok etadi. Bunda iqtisodiy oʻzgarishlar miqdoran taxlil etiladi, ular oʻrtasidagi aloqa bogʻlanishlar ham miqdoran oʻlchanadi, ularning naqadar oʻzgarishi baholanib, prognozlar ishlab chiqiladi. Bu usul yordamida iqtisodiy modellar yaratiladi (qarang Iqtisodiy tarakqiyot modeli). Iqtisodiyot nazariyasida gipoteza va paradigmalar qoʻllanadi. Ilmiy paradigma bu Iqtisodiyot nazariyasida qabul qilingan taxlil usullariga tayangan holda hal etiladigan muammoni qanday yechimi boʻlishini belgilashdir.
2. Neoklassik nazariya zamonaviy G'arb iqtisodiy nazariyasining (iqtisodining) uchta oqimidan biridir.G'arb iqtisodiy nazariyasi marksizmdan farqli o'laroq, bir butun emas, balki tahlil usullari, yakuniy xulosa va tavsiyalari bilan ba'zan keskin farq qiluvchi turli oqimlar, maktablar yig'indisidir. iqtisodiy siyosat sohasi. G‘arb iqtisodchilari o‘rtasida qarashlar birligining yo‘qligi fanning zaifligining oqibati emas, balki iqtisodiy voqelikning xilma-xilligi, uning nomuvofiqligi va o‘zgaruvchanligining aksidir. Iqtisodiyot shundan kelib chiqadiki, ilmiy bilimlar haqiqatni faqat ma'lum darajada yaqinlashish va iqtisodiy hayotda sodir bo'layotgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda idrok etishi, eskirgan g'oyalarni oydinlashtirishi yoki yo'q qilishi, yangi xulosalar chiqarishi mumkin.
Zamonaviy iqtisodiy nazariya asosan uchta asosiy oqim doirasida rivojlanadi:
1) neoklassik (yuqorida aytib o'tilgan),
2) tartibga solinadigan kapitalizm nazariyasi;
3) institutsionalizm.
Zamonaviy iqtisodiy nazariya. Tartibga solinadigan kapitalizm nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi 20-asrning 30-yillarida boshlangan. Uning Asosiy fikr davlatning iqtisodiy hayotga faol aralashuvi zarur. Bu ta'limot bozor mexanizmining o'z-o'zini tartibga solish qobiliyatini inkor etadi, ya'ni. bozor iqtisodiyoti ishsizlik, inflyatsiya, past iqtisodiy o'sish, inqirozlar kabi kasalliklardan o'zini "davolay" olmaydi, deb hisoblaydi. Ushbu yo'nalish nazariyotchilarining fikricha, bozor mexanizmi so'zsiz saqlanishi kerak (chunki iqtisodiy samaradorlik ma'nosida uning o'rnini bosadigan boshqa narsa yo'q), balki har tomonlama davlat tomonidan tartibga solinishi bilan to'ldirilishi kerak. Iqtisodiyotni tartibga solishning o'z retseptlarini taklif qilgan eng taniqli maktab ingliz olimi Jon Meynard (1883-1946) ishi bilan bog'liq. Iqtisodiyotdagi o'ziga xos oqim - bu institutsionalizm. Bu oqim ancha noaniq, chunki bir qator masalalar yuzasidan vakillarining qarashlari bir-biridan keskin farq qiladi. Biroq, ushbu tendentsiyaning ba'zi etakchi g'oyalari mavjud:
1. Institutsionalistlar sof iqtisodiy munosabatlar tahlili bilan cheklanib qolmay, iqtisodiy hayotga ta’sir etuvchi barcha shart-sharoitlarni hisobga olishga undaydilar – ya’ni. iqtisodiy tashkil etish shakllari, xulq-atvor normalari, huquqiy qonunlar, urf-odatlar, an'analar.
2. Ular uning qanday ishlashini emas, balki kapitalistik jamiyat qanday rivojlanishi va o‘zgarishini o‘rganishni taklif qiladilar. Bundan tashqari, ular odatda kapitalizmga nisbatan tanqidiy munosabat va davlat yordami bilan ijtimoiy dasturlarni kengaytirish talabi bilan ajralib turadi.
3. Bozor resurslarni taqsimlashning neytral va universal bo‘lmagan mexanizmi emas. U odamlarning ehtiyojlarini qondirishga emas, balki yirik korxonalarni (monopoliyalarni) saqlab qolish va boyitishga intiladi. Yirik korxonalar qudratining asosini bozor qonunlari emas, texnologiya tashkil etadi.Tadbirkorlar amriga qarshi kasaba uyushmalari va davlatning birgalikdagi harakatlari zarur. Bundan tashqari, davlat ekologiya, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi hayotiy muhim sohalarni o‘z qanoti ostiga olishi zarur.