Yüksek lisans tezi tarih anabiLİm dali yakinçAĞ tariHİ BİLİm dali akademik danişman yrd. Doç. Dr. Süleyman uygun ordu-2016

1.5 Yelkenliler Döneminin Sonu

Buharlı gemilerin yapım ve teknik bakım maliyetlerinin yüksek olması, ayrıca yakıt ikmal etmeden uzun süre suda kalamaması ve tonajlarının düşük olması gibi nedenlerden dolayı deniz ticaretinde ilk dönemler yelkenlilerin üstünlüğü devam etti. Ayrıca bu dönem buharlılarının iç hacimlerinin yarısını motor ve aksamı, kazanlar ile yakıt depoları teşkil etmekteydi. Kalan bölümün dörtte biri ise gemi tayfasının kullanımına ancak yetiyordu. Tüm bunlardan arta kalan alan bölümde ise yolcu, yük ve posta taşımacılığına ayrılabilirdi. Limanlardaki yük indirme-bindirme altyapısı yelkenlilere göre düzenlenmişti. Dönemin şartlarına bakıldığında kumpanyalar ve gemi sahibi armatörler, aynı zamanda devlet yöneticileri, buharlıların fiziksel yetersizlikleri dolayısıyla yük ve yolcu taşımak konusunda ön planda olamayacaklarını düşünüyorlardı.⁴¹

Yelkenli gemilerin tüm bu avantajlarına rağmen buhar gücünün denizcilikte kullanılmaya başlanmasıyla ayrı bir safhaya geçilmiştir. Yelkenli gemiler yapıları icabı büyük oranda doğa şartlarına bağlı olduklarından zaman tasarrufundan ve düzenden yoksunlardı. Buhar makinesinin gemilere uyarlanmasıyla, bu sorun büyük oranda aşıldı ve her geçen gün gelişen gemi teknolojisi, deniz taşımacılığında doğaya olan bağlılığı asgariye indirgemiş oldu. Buharlı gemilerin nakliyata uyarlanması demiryolu taşımacılığına oranla daha kolay ve hızlı bir şekilde oldu. Zira buhar makinesinin gemiye uyarlanmasından sonra tüm denizler ve okyanuslar geçiş yolu haline gelmekteydi, tek sorun geminin yanaşabileceği uygun bir liman bulabilmesiydi.⁴²
Yelkenliler döneminin zaman algılaması ile buharlı döneminin zaman algılaması büyük farklılıklar ihtiva etmekteydi. Yelkenliler için sefer, her defasında yeni bir bilinmezliğe açılmak demekti. Bu bilinmezliğin içerisindeki en önemli unsur da zamandı. Fakat buharlılar, doğa şartlarından büyük ölçüde bağımsız olmalarından dolayı, belli iki liman arasındaki seferlerinin süresini önceden ilan edebiliyorlardı. Günü, saati belli, tarifeli deniz seferleri buharlılar sayesinde başlamıştı. Bu durum hem ticaret erbabının hem de devlet adamlarının deniz yollarını planlı bir şekilde kullanabilmelerinin önünü açtı.⁴³
Buharlıların deniz taşımacılığında kullanılması önce yakın kıyı seferlerinde görüldü. Hindistan ticaretinde kullanılan “East Indiaman” adıyla nam salmış uzun deniz seferlerinde kullanılan gemilerin ömrü biraz daha uzun oldu. En azından yerini diğer bir yelkenli gemi olan Clipper sınıflarına bıraktı. Ancak yakın kıyılarda kullanılan yelkenliler için durum farklıydı. XVIII. yüzyıl boyunca Shields ve Newcastle arasında kömür nakliyatında kullanılan, brig adı verilen, birkaç yüz tonluk yük kapasiteli gemilerin buharlı kömür şileplerine karşı rekabette sayılı günleri vardı.⁴⁴
Yelken çağının gerileme dönemi ile buhar çağının yapılanma ve yükseliş döneminde deniz nakliyatının, sivil ve askeri emtia ve yolcu taşımacılığı açısından kıyaslanması, buhar teknolojisinin açtığı yeni safhanın daha doğru anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.
1835’te Peninsular And Oriental Steam Navigation Company adında bir İngiliz nakliyat şirketi İngiliz hükümetinin karşı gelmesine rağmen tüccarların bu yönde baskısı dolayısıyla Londra ve İberya adasındaki posta taşımacılığı ihalesini almıştı.⁴⁵
Yine 1835’te kurulan Fransız Deniz Posta Servisi (Le Service Maritime Postal de l’Etat ) Levant limanları ile Marsilya arasında yaptığı düzenli seferlerinde sadece posta, altın, gümüş, kıymetli ziynet eşyaları, esans, çivit, kırmız boyası, ham ipek, kaşmir vesair ürünler taşımaktaydı.⁴⁶Avusturya hükümeti de Trieste ve Levant arasında posta ve ticari ilişkilerini buharlı gemiler aracılığıyla yapıyordu.⁴⁷
Dolayısıyla posta ve yükte hafif pahada ağır emtianın bilinmezliğe açılan yelkenli gemilerde taşınması güvenlik yönüyle büyük sorun teşkil ettiğinden yelkenliler ilk olarak posta ve değerli emtianın nakliyatında üstünlüğü buharlılara kaptırdılar. Bu nedenle ilk dönemler buharlı gemiler “paket-boat(paquet-boat)” yani “posta gemisi” adıyla özdeşleştiler.⁴⁸
Amerika Kıtası’nda da benzer olarak 1859’da Philedelphia’dan Brezilya’ya yapılan(yaklaşık 2500 denizmili) bir denizyolculuğunda sık sık yelkenleri dolduracak rüzgardan mahrum kalmak olası bir durumdu. Ancak yine de, gelecek on yılda buharlıların yelkenlileri bu sulardan söküp atacağı kimse tarafından tahmin edilememişti. Çünkü hala o yıllarda beyaz yelkenlerin (özellikle Clipper sınıfları) göz kamaştırıcı parlaklığı denizcileri büyülemeye yetiyordu.⁴⁹
Buharlı gemiler bir yandan sivil taşımacılığa dahil olurken diğer yandan da askeri taşımacılık için olağanüstü imkân sunmaktaydı. Donanma için hız ve doğa şartlarından minimum etkilenme her zaman için vazgeçilmez bir unsurdu. Buharlılar ise bu imkânı sunabilmekteydi. Bu nedenle buharlı gemiler sivil sahadan önce askeri sahada kendisine çok kolay zemin buldu. Ve kısa sürede donanmalarda buharlılar üstünlüğü ele geçirmeye başladılar.
Yelkenlilerle dünya denizlerinde hüküm süren İngiltere donanmasında da buharlılar boy göstermeye başlamıştı. İlk başlarda yaşanılan adaptasyon sürecinin ardından 1830’lara gelindiğinde buharlılar donanmada yelkenlilerin yerini almaya başlamıştı. 1830’larda hizmete giren “Tartarus” dört topu bulunan ve 523 tonluk yandan çarklı hafif savaş gemisi⁵⁰ olarak bilinmektedir.⁵¹
Yelkenliler döneminde çok uzak görülen mesafelere tahmin edilemeyecek kısa sürelerde ulaşmak buharlılarla artık mümkün hale gelmişti. Örneğin, buharlıların icadından önce Avrupalı bir şirketin ticari amaçlı bir mektup veya haber talimatının doğudaki bir bölgeye ulaştırılması ve cevabının alınması bir seneyi bulabiliyordu. Buharlıların taşımacılıkta kullanılmaya başlanmasından sonra ise bu süre hatırı sayılır ölçüde azalmıştı.⁵² Fransız Ekonomi Bakanı, Fransız posta taşımacılığındaki devrimi özetle şöyle anlatıyordu:
“Yelkenlilerle Marsilya’dan İstanbul’a yolculuk normal şartlarda 40 ila 50 gün arasında sürerdi, şu an Marsilya’dan İstanbul’a giden bir buharlı 28 günde gidiş dönüşünü tamamlamış oluyordu. Yani İstanbul’a gönderilen bir mektubun cevabı 29. Günde gelmiş oluyordu. Diğer yandan posta gemilerindeki bu devrim sayesinde Levant ile diplomatik ve ticari ilişkiler de daha düzenli ve sıkı hale geliyordu.”⁵³
Buharlılar değerli yüklerin taşınmasında yeni imkanlar ortaya çıkarmış ve hızlı bir biçimde bu tür emtianın taşınmasında yelkenlilerden öne çıkmışsa da denizciler ve yolcular için bu yeniliğe alışmak hiç de kolay olmamıştır. Yüzyıllardan beri kullanılagelen yelkenlilerdeki alışkanlıklarını bir anda unutmaları pek mümkün değildi. Buharlılarda birinci, ikinci, üçüncü kaptan, kazancı, vb. deneyimli mürettebat bulunması gerektiğinden dolayı çoğu zaman ilk dönem kazanın aşırı ısınmadan dolayı patladığı ve geminin tamamen yandığı görülürdü. Bu gibi sebeplerden ilk dönem buharlılarına yürüyen krater, cehennem vs.denilirdi.
Mesela İngiliz Amirali Moresby tarafından anılarında yer verilen bir husus zamanın kaptanlarının buharlılara alışmadaki acemiliklerine bir örnektir.
“Bir ticari gemi kaptanı hem yelken hem de buhar donanımına sahip gemisini liman açığına demirletmek için manevra yapmaktadır. Demirlemeden önce üzerindeki yolu kesmek için normal olarak yelkenlerini indirir ve karizmatik bir manevrayla demiri fundo edeceği(denize bırakacağı) noktaya doğru ilerler. Tam demirini fundo ettiği sırada makinalarını stop etmediğini fark eder ama artık çok geç kalmıştır. Sonuçta gemi demirin üstüne çıkar ve tecrübeli kaptan için utandırıcı bir netice hasıl olur.”⁵⁴
Buharlılar yolcular arasındaki korkuları da yükseltti. 1846’da yolcular Fransız Rostand Posta Vapur Kumpanyasına “Seyyar Krater” adını vermişlerdi.⁵⁵
1844’te Siros-İstanbul hattında Fransız posta vapuru Telemak ile seyahat eden Rum bir avukat olan Paul Calligas şöyle der: “Gemiye biner binmez hemen masaya otururuz, tam dışarı çıktığımızda görürüz ki İzmir Körfezi’nin ortasındayız, burada uzun süre bekleriz, tam tatlımızı yemeye başladığımızda makineci kaptana kazanın bacasını açık unuttuk diyerek seslenir. Buharlıda üç tane baca mevcuttu ve ateşin yoğunluğundan biri patlamış durumdaydı.”⁵⁶