Yulduzli tunlar (roman)

— Taqsir, mana shu oltinni olingu bitta surat chizib bering.

— Qanaqa surat?

Yoshi yigirma beshlardan oshgan bo‘lsa ham, yuziga hali durust soqol chiqmagan, ko‘sanamo Ahmad Tanbal og‘zini me’morning qulog‘iga yaqinlashtirib shivirladi:

— Malikamizning surati kerak menga!

— Qaysi malikamiz? — sergaklanib so‘radi mulla Fazliddin.

— Chorbog‘da tillakori ko‘shk qurganingizda ko‘rgansiz... Xonzoda begim... O‘zi ham sizning san’atingizga ixlosmand emish-ku...

Mulla Fazliddinning yuragi taka-puka bo‘lib ketdi. Nahotki bu bek po‘lat sandiqdagi suratdan xabardor bo‘lsa!

— Kim sizga shunday dedi?.. Men me’mormen... Men faqat imoratlarning suratini chizamen...

— Mendan yashirmang, janob me’mor! Men shariat peshvosi emasmen. Surat chizishni bizda man qilganlariga men ham qarshimen! Hirotda Shohruh mirzo Boysunqur mirzo uchun qurdirgan saroyning devorlari go‘zal qizlar surati bilan bezalgan ekan. To‘g‘rimi?

— To‘g‘ri-yu, lekin... Har joyning o‘z toshu tarozisi bor. Agar Xonzoda begimning surati haqida siz aytgan gapni podshoh hazratlari bilib qolsalar, nima bo‘lishini o‘ylaysizmi?

— Bilmagay! — deb shivirladi Ahmad Tanbal. — Ikkovimizdan boshqa hech kim ogoh bo‘lolmagay! Xo‘p deng! Mang, oltinni oling!

— Shoshmang, bek. Meni surat chizadi, deb sizga kim aytdi?..

— Eshitdik-da!

— Kimdan?.. Hasan Yoqubbekdanmi?..

— Hasan Yoqubbek bir bog‘bondan eshitgan ekan...

«Demak. Ahmad Tanbalning bu yerga kelganidan Hasan Yoqubbek xabardor! — o‘yladi mulla Fazliddin.— Bular birgalashib meni qo‘lga tushurmoqchi bo‘lsa kerak. Sendek qurbaqataxlit bek uchun Xonzoda begimning suratini chizib berib men ahmoq emasmen!».

— Janob Ahmadbek, kamina bog‘larning suratini chizganda bir chetiga bog‘bonni ham tasvirlashim mumkin. Me’morlik san’ati buni inkor etmaydi. Ammo malikaning suratini chizish uchun menda na san’at bor, na haq va na jur’at!

— Xullas, mening so‘zimni yerda qoldirmoqchimisiz?

— Boshqa ilojim yo‘q. Meni ma’zur tuting, janob bek. Bunday taklif bilan kelish siz uchun ham xatardan xoli emas!

— E, men buzdillardan* emasmen! — deb Ahmad Tanbal qahr bilan o‘rnidan turdi va yirik tishlarini irjaytirib qo‘shib qo‘ydi: — Lekin siz mening shaxtimni qaytarganingiz uchun hali pushaymon bo‘lursiz!

Bu tahdid mana endi to‘rtta bosqinchining qiyofasiga kirib, qorong‘ida uning uyiga bostirib kelgan bo‘lsa ajab emas. Qurolsiz, navkarsiz mulla Fazliddin Ahmad Tanbalday yuz-ikki yuztadan qurolli yigitlari bor beklarga qanday bas keladi? Lekin «bo‘lari bo‘ldi», deb indamay yuraversa, bu quturgan bek ertaga beshbattar yomonliklar qilishi mumkin emasmi?

Mulla Fazliddin ertalab podshoh in’om qilgan to‘bichoq otni mindi-da, shahar dorug‘asi* qabul qiladigan mahkamaga yo‘l oldi. Uzun Hasan ismli ingichka, novcha dorug‘a askarlikka odam olish va shaharni yaqinlashib kelayotgan dushmandan himoya qilish tashvishi bilan band ekan. Mulla Fazliddinning arzini qayoqqadir ketmoqchi bo‘lib shoshilib turgan paytda tingladi-da:

— Tarhlaringizga tegmay, hamyoningizni olib ketgan bo‘lsa, bu — to‘qaydan chiqqan o‘g‘rilarning ishi, — dedi. — Yog‘iy tashvishidan qutulsak, to‘qaylarni o‘g‘rilardan tozalagaymiz... Hozir ahvolni ko‘rib turibsiz!..

Qo‘l qovushtirib tikka turgan mulla Fazliddin dorug‘aga yaqinroq keldi:

— Mening boshqa gumonim bor, janob dorug‘a, — dedi. So‘ng Ahmad Tanbalning surat chizdirmoqchi bo‘lganini, rad javobi olganda esa achchiqlanib ketganini aytib berdi.

— Kimning surati? — deb dorug‘a qiziqib qoldi.

Mulla Fazliddin Xonzoda begimning nomini tilga olishga qo‘rqdi.

— Parilar suratimidi? Yaxshi tushunmadim.

— Sandig‘ingizda parilar surati bormidi? Bosqinchilar shuni olib ketibdirmi?

— Surat o‘zi bo‘lmasa neni olib ketsin! Men hazrati oliylari buyurgan madrasa tarhini chizish bilan bandmen. Suratkashlikka vaqtim yo‘q. Sandiqda xomaki loyihalarim bor edi, xolos.

— Ular joyida qolganmi, axir? Undoq bo‘lsa Ahmadbekdan nechun gumonsiramoqdasiz?

— Sababini aytdim, janob dorug‘a! Taftish o‘tkazishingizni so‘raymen!

— Ahmadbek — sultonlar avlodidan ekanini unutgan bo‘lsangiz, men eslatib qo‘yay. Hazrati oliylarining katta xotinlari Fotima begim Ahmadbekka qarindosh bo‘lurlar. Fotima begimning chaqirig‘i bilan Sulton Ahmadbek bugun azonda poytaxtimiz Axsiga ketdilar.

«Agar o‘sha bek sandiqdagi suratlarni qo‘lga tushirsa, Axsiga eltib, podshoh oilasiga ko‘rsatmoqchi bo‘lganmi?— degan o‘y mulla Fazliddinning ichini muzlatib o‘tdi. — Bular mening qonimga shunchalik tashnami? Balki Ahmad Tanbal Xonzoda begimni ham shu surat orqali qo‘lga tushirmoqchidir? Hali uylanmagan bu bek podshoga kuyov va Xonzoda begimdek go‘zal qizga er bo‘lishni jon-dili bilan istasa kerak!»

O‘rgimchak to‘riga o‘xshash yopishqoq bir balo atrofini o‘rab kelayotganini sezgan mulla Fazliddin jon-jahdi bilan bu to‘rni yirtib chiqib ketishga urindi:

— Janob dorug‘a, men sizdan adolat istab keldim! Podshoh hazratlari meni sizning himoyangizga topshirgan edilar! Agar bosqinchilarni topib jazo bermasangiz, men podshoh hazratlarining huzurlariga panoh istab ketishga majbur bo‘lurmen!

— Ammo shuni bilingki, janob me’mor, hazrati oliyning huzuriga sizdan ham oldin ba’zi bir gaplaringiz yetib borishi mumkin!

— Ya’ni, qaysi gaplarim, janob dorug‘a?

— Ba’zi me’morlar o‘zlarini podshohlardan ham baland qo‘yarmishlar. «Bu taxtu saltanatlar benomu nishon yo‘qolur, faqat me’moru musavvirlar yaratgan zo‘r san’at asarlari tirik qolur», degan gustoxona aqidalar bizga ma’lum!

Mulla Fazliddin bugun Quvada pochchasining uyida bexosdan aytib yuborgan bu e’tiqodini boshqa ishongan odamlariga ham aytgan paytlari bo‘lgan edi. Ana shu ishonganlaridan allaqaysisi ayg‘oqchilik qilib, bu gapni dorug‘aga yetkazganini, endi dorug‘a buni podshohga dasturxon qilib olib borishi mumkiligini sezdi-yu, badanidan sovuq ter chiqib ketdi. Lekin dorug‘aga sir boy berish qanchalik xatarli ekanini payqab:

— Bu hammasi ig‘vo! — deb xitob qildi: — Janob dorug‘a, sizning ustingizdan ig‘vo qiluvchilar ham oz emas! Buni bilursiz! Men Andijonda neki bino qilgan bo‘lsam, hammasiga Mirzo hazratlarining nomlarini bitmoqdamen! Arkdagi devonxonani ko‘ring! Chorbog‘dagi ko‘shkni ko‘ring! Men ularning biror joyiga o‘z nomimni yozibmenmi? Qani, ig‘vogarlar dalil keltursinlar! Men hammasiga Mirzo hazratlarining muborak nomlarini bitganmen! Demak, tarixda mening nomim emas, Mirzo hazratlarining nomi qolsin, deganmen! Shundoqmi, yo‘qmi? Qani ayting!

Dorug‘a bu mantiqli dalillarni rad etolmasdan:

— Shundoqlikka shundoq, ammo...

— Ammosi yo‘q, janob dorug‘a! Siz meni bosqinchilardan himoya qilish o‘rniga, ayg‘oqchilarning tuhmatiga ishonadirgan bo‘lsangiz, men alhol Axsiga borib, Mirzo hazratlariga arz qilurmen!..

Uzun Hasan bu do‘qni pisand qilmay:

— Mayli, boring, arz qiling! — dedi. — Lekin shuni bilingki, atrofimizni yog‘iy bosgan bu xatarli damlarda podshohga me’mordan ko‘ra navkar zarurroq! Ahmadbekdek, mendek jangovar beklar uchun podshoh hozir sizdeklardan qanchasining bahridan o‘tur!

— Axsiga borganda ko‘rurmiz, — deb mulla Fazliddin mahkamadan shaxt bilan tashqariga chiqdi. Uning vajohati hoziroq Axsiga, podshoh huzuriga arzga boradiganga o‘xshardi.

Lekin u otlanib uyiga qaytayotganda sal hovuridan tushdi-yu, Uzun Hasan aytgan so‘nggi gaplarda achchiq bir haqiqat borligini sezdi. Yov qurshovida qolayotgan Umarshayx mirzo bitta me’morni deb yuz, ikki yuzdan navkari bor zo‘ravon beklarga qarshi bormasligi aniq. Ahmad Tanbal bugun Axsida — shoh saroyida. Agar u mulla Fazliddinning malika suratini chizgani haqida gap tarqatsa... Lekin Ahmad Tanbal buni qanday payqaganikin? Mulla Fazliddin Xonzoda begimning suratini chizish uchun u bilan tillakori ko‘shkda pinhon uchrashganda buni zimdan ko‘rib qolgan kanizlar yoki savdarlar* bo‘lsa, Ahmad Tanbal shuning bir chetini eshitib, haligi hamyonni ko‘tarib kelganmikin? Bosqinchi yigitlarini ishga solib ham maqsadiga yetolmagan bu yovuz bek endi shoh saroyiga borib peshgirlik qilishi mumkin. Agar u o‘zi eshitgan mish-mishni haramdagi ayollar orqali podshohning qulog‘iga yetkazsa... Umarshayx mirzo bo‘y yetgan qizining qayoqdagi bir me’mor bilan yashi-riqcha uchrashib, surat chizdirganini o‘z sha’niga katta isnod deb bilishi aniq. Shoh iskovuchlari ishga tushirilsa, mulla Fazliddin yashirib yurgan suratni topib olib, Ahmad Tanbalning gapiga dalil qilish qo‘llaridan keladi. Ana undan so‘ng shoh qiziga isnod keltirgan musavvirni ming qiynoqlarga solib o‘ldirishlari turgan gap!

Mulla Fazliddin Xonzoda begimning suratini chizish bilan nechog‘liq xatarli ishga qo‘l urganini endi astoydil his qildi. Agar surat qo‘lga tushsa, u qiz ham malomatga qoladi. Dunyo busiz ham tashvish-tahlikaga to‘la!.. Mulla Fazliddin tagqutidagi malika suratini titroq qo‘llar bilan jilddan oldi. Ig‘vogar ablahlarga dalil qoldirmaslik uchun buni yo‘q qilishi kerak! Mulla Fazliddin o‘choqda yonayotgan olovga yaqin bordi.

Rangli bo‘yoqlar bilan ishlangan mo‘’jazgina suratdagi go‘zal qiz shu payt unga tirik bir odam bo‘lib ko‘rindi. Alanga yolqinida qizning kipriklari, lablari bilinar-bilinmas nafis harakatlar qilayotganga o‘xshab ketdi. Qizning aqlni shoshiradigan jozibasi bor edi. Bu joziba mulla Fazliddinni har galgiday yana sehrlab oldi, boyagi tahlika xayolidan uzoqlashib, qalbida iliq tuyg‘ular uyg‘ondi. «Nahotki men bu qizga oshiq bo‘lsam? — hayrat ichida o‘ylandi mulla Fazliddin. — Qora xalq orasidan chiqqan menday bir suratkashning shoh qiziga muhabbat qo‘yishi kulgili emasmi? Yo‘q! Men faqat o‘zim chizgan suratga— o‘z ijodimga mehr qo‘yganmen, xolos! Boshim omon bo‘lsa, bunday suratni yana chizgaymen!»

Shu o‘y bilan suratni o‘tga tashlamoqchi bo‘lib egildi. Qiz tasviri olovga yaqinlashganda yuzi qizarib bo‘g‘riqqandek, ko‘zlari esa chaqnab ketgandek ko‘rindi. Mulla Fazliddin tirik odamni o‘ldirayotgandek, seviklisini o‘tga tashlayotgandek seskanib orqaga chekindi. Ichki bir ovoz uni «Qo‘rqoqsen!» degandek jerkidi. «Dushmanlaring ustingga bostirib kelayotgani yo‘q-ku! Ahmad Tanbal ham Axsida. Bilib qo‘y, sen bunday go‘zal suratni ikkinchi marta chiza olmassen! Tasvirga bunchalik tirik joziba baxsh eta olganing— takrorlanmas bir ilhomning natijasi. Botir bo‘lsang, qutqarib qolursen!»

Mulla Fazliddin suratni tagqutiga qaytarib soldi-yu, xizmatkor yigitni chaqirdi.

— Ko‘chlarni yig‘ishtir! Aravani qo‘sh! Quvaga jo‘nagaymiz!.. Tez!.. Tezroq!..

Mana hozir opasining uyida o‘tirib, yuz bergan voqeani pochchasi bilan jiyaniga so‘zlab berar ekan, po‘lat sandiqda Xonzoda begimning surati borligini ularga ham aytmadi. Bu sirni u hech kimga bildirmoqchi emas edi...

— Vo darig‘! — deb Tohirning otasi og‘ir ux tortdi:— Bizning suyangan tog‘imiz siz edingiz, mulla Fazliddin!.. Endi siz ham quvg‘inga uchragan bo‘lsangiz.

— Nachora? Hammamizning ham taqdirimiz qil ustida turibdi!

— Podshohga arzga borsangiz, dodingizga yetmasmikin, mulla tog‘a?

— Bu to‘polonlar bosilsa, bir marta borib arz qilishim aniq. Agar dodimga yetsa yetdi, yetmasa, yana Hirotga qaytib keturmen! Alisher Navoiy Shifoiya degan bino qurdirmoqchi, deb eshitgan edim. Olamda biz uchun yongan yagona umid chirog‘i o‘sha siymo bo‘lib qoldi.

— Hirot orzusini qilmang, mulla Fazliddin, Far-g‘onada ham hunaringizning qadriga yetadigan odamlar bor. Quvaning ko‘prigi sizning rejangiz bilan qurilgan edi. Xalq haligacha sizni duo qilib yuribdir.

— Xalq! Qani endi bu ko‘prikdan faqat xalq o‘tsa! Erta-indin bu ko‘prikdan yog‘iy qo‘shinlari o‘tib kelur! Xalqning boshiga yog‘iladigan balolarni o‘ylasam, bugungi jalalar selga aylanib, o‘sha ko‘prikni oqizib ketmaganiga afsus qilamen! Agar yog‘iy, bu tomonga o‘tolmasin deb, o‘sha ko‘prikni hozir yondirib yuborsalar, men jon deb rozi bo‘lur edim!

«Chindan ham, — o‘yladi Tohir o‘zicha, — yog‘och ko‘prik. Yog‘ sepsa yonur. Yog‘iy faqat shu ko‘prikdan o‘tishi mumkin. Kechuv ham yo‘q. Hammayoq botqoqlik, qamishzor. Agar ko‘prik yondirilsa yog‘iy o‘tolmagay!» Tohir kutilmagan joydan najot yo‘lini topganday bo‘ldi. Tasavvurida gavdalangan yong‘in alangasidan go‘yo uning badani qizib ketganday tuyuldi. Robiyani balo-qazodan asraydigan eng zo‘r qalqon ana o‘sha olov bo‘lishi mumkin! Tohir qaltis istakdan ko‘zlari yonib otasiga qaradi. «Aytsammikin? Yo‘q! Rozilik bermas. Yolg‘iz o‘g‘ilmen. Tog‘am... nozik odam, aralashmagani ma’qul. Tavakkalchi yigitlardan topishim kerak!».

Tohir sekin o‘rnidan turib, hovliga chiqdi.

Osmonni to‘ldirgan bulutlarning yirtig‘idan birda-yarim yulduzlar ko‘rinib qoladi. Uylar chiroqsiz. Ko‘chalar sukutda. Ahyon-ahyonda kuchuklar hurgani eshitiladi.

Iftorni qilib chiqqan Mahmud Tohirga darvoza oldida uchradi. Robiyaning akasi bo‘lgan bu kosib yigit Andijon qo‘rg‘oniga ketishdan gap ochgan edi:

— E, bu niyatlar hammasi puchga chiqdi! — deb Tohir unga tog‘asidan eshitganlarini aytib berdi. Mahmudni ham birdan g‘am bosib:

— Endi qaydan najot izlaymiz, e xudo! — dedi.

— O‘zing uchun o‘l yetim, degan gap bor, Mahmud... Yur, darvozaxonaga kiraylik. Bir sir aytamen. Og‘zing-dan chiqarma! Ko‘prikni yondiramiz!..

— Qanday qilib? — hayrat bilan so‘radi Mahmud.

Tohir unga o‘zining rejasini shivirlab tushuntirdi.

— Yog‘ sepsak, yog‘och tez yongay. Bildingmi?

— Jinni bo‘libsen! Ko‘prikda soqchilar bor-ku.

— O‘zimizning beklar qo‘ygan soqchilarmi? Hali yog‘iy yaqin kelsa hammasi qo‘rg‘onga qochgay. O‘shanda biz...

— Yo‘q, shoshma! Axsidan bizning podshomiz qo‘shin tortib kelayotgan emish. Bu ko‘prik hali o‘zimizga kerak!..

— Podshoying qo‘rg‘onidan chiqsa shu kungacha chiqar edi! Ana, Marg‘ilon ham boy berilibdi! Podshodan darak yo‘q!..

— Bilmasam, kadxudo* guzarda ishontirib aytdi. «Podsho hazratlari yo‘lda, erta-indin himoyamizga yetib kelishlari aniq!» — dedi.

— Chindan yo‘lga chiqibdimi-a?

— Ha, o‘z qulog‘im bilan eshitdim! Bultur podshomiz yog‘iy bilan Xo‘janddan nari Xovosga borib urushgan ekan-ku. Quva Axsiga Xovosdan yovuqroq* emasmi?

— Yovuqlikka yovuq-ku!.. Zora sen aytganing rost chiqsa-ya, Mahmud?

— Ha, axir, ko‘prikka soqchilarni bekorga qo‘yganlarmi?.. Podshomiz erta-indin kelib jonimizga oro kirgay... Mana, ko‘rursen!..

Shu topda Tohirning ko‘nglida ham umid uchqunlaganday bo‘ldi. U qorong‘i osmonning uzoq bir chetida— Sirdaryodan narida joylashgan Axsi tomonga intizor ko‘zlar bilan tikildi.

______________

* M u s a v v i r — rassom.

* B u z d i l — echkiyurak, qo‘rqoq.

* D o r u g‘ a — shahar hokimi.

* S a v d a r — xos xizmatkor.

* K a d x u d o — qishloq oqsoqoli.

* Yo v u q — yaqin.

AXSI

AJALGA DAVO YO‘Q
1

Baland tepalik ustiga qurilgan Axsi qal’asi tun og‘ushida tog‘ qoyasiga o‘xshab qorayib ko‘rinadi. Qal’a etagida Kosonsoyning Sirdaryoga guvullab quyilayotgani, ikki daryo to‘lqinlari bir-birlari bilan olishib, qirg‘oqqa shaloplab urilayotgani uzoqdan eshitilib turadi.

Axsining hukmroni Umarshayx mirzo bu kecha haramda o‘n sakkiz yoshlik Qorako‘z begimning xobgohida uxlab yotibdi. Shohona to‘shakning ipak pardasi ortida bittagina sham lipillab yonib turibdi. Uning zaif yog‘dusi tashqaridan bosib kirmoqchi bo‘layotgan tun qorong‘isidan qo‘rqqanday titrab-qaltiraydi.

Sahar paytida qal’a sukunatini buzib hazin surnay tovushi yangradi. So‘ng unga qo‘sh naqora tovushi jo‘r bo‘ldi. Ro‘za tutish — shohu malayga barobar kelgan majburiyat bo‘lgani uchun surnay va naqora saroy ahlini saharlikka uyg‘otmoqda edi.

Yoz tunlari qisqa, uyquga to‘ymay saharlikka turish xiyla noxush. Shunday bo‘lsa ham Qorako‘z begim o‘rnidan ohista turib yuvindi, kiyindi. Lekin parqu to‘shakda baquvvat qo‘llarini ipak choyshabdan chiqarib uxlab yotgan Umarshayx mirzo hamon uyg‘onmas edi.

Xobgohdan ikki xona narida hashamatli tanobiy uyda allaqachon tuzab qo‘yilgan dasturxon Mirzoga muntazir edi. Uning kecha iftordan so‘ng bergan amriga muvofiq bugungi saharlik uchala xotinlari va bolalari bilan birga qilinishi kerak edi. Mirzoning birinchi xotini Fotima Sulton, ikkinchi xotini Qutlug‘ Nigor xonim, o‘n sakkiz yoshlik qizi Xonzoda begim va o‘n yashar o‘g‘li Jahongir mirzo — hammalari o‘sha tanobiy uyga yig‘ilgan edilar. Lekin hazratning o‘zlari kelmaguncha hech kim tamaddi qila olmas edi.

Ichki eshikdan Qorako‘z begim chiqib keldi. Kichik jussali bu yosh juvon tepada yonayotgan qandil yorug‘ida behad chiroyli ko‘rindi. U katta begimlarga uyalibgina salom berdi-da, hazratni uyg‘otishga jur’at etolmaganini aytdi.

Qorako‘z begimning yoshligi, go‘zalligi, xususan, uyalib gapirishi hozir uning eng suyukli xotin ekanini esga tushirdi-yu, Fotima Sultonning rashkini qo‘zg‘adi.

— Hazratimni muncha qattiq uxlatibsiz, endi uy-g‘otish nechun ilkingizdan kelmaydir?

Qutlug‘ Nigor xonim bolalar oldida qilingan bu kinoyadan ozorlanib:

— Qo‘ying, og‘a oyi. Bu begimda ayb yo‘q! — dedi.

Xonzoda begim oyisining yuziga ma’noli ko‘z tashlab: «Ayb bizning otamizdami?» demoqchi bo‘ldi. Podshoh ota qizi tenglik Qorako‘z begimning xobgohida, qonli urush hammani besaranjom qilib turgan shunday tahlikali tunda qotib uxlab yotishi unga behad xunuk tuyuldi. Hozir otasi kelsa, Xonzoda begim uning yuziga qaray olmasligini sezdi-yu, oyisidan iltimos qildi:

— Ruxsat bering, men ketay... Saharlikni boshqa qizlar bilan qilay...

— Hazrat otangiz so‘rasalar, biz ne deymiz? Xafa bo‘lmasinlar, tag‘in. Sabr qiling, qizim... Muncha oshiqmang...

Tashqari eshikdan ta’zim qilib kirgan choshnagir* ayol ovozini qo‘rquv bilan pasaytirib xabar berdi:

— Osmonda yulduzlar siyrak qoldi. Hademay tong yorishur. Hazrati oliy saharliksiz qolurlarmu?

Tong otib, azon aytilgandan so‘ng ro‘za o‘z kuchiga kiradi, hech kim hech narsa yeb-ichishi mumkin bo‘lmay qoladi. Uzun va issiq yoz kunida podshohni saharliksiz qoldirish begimlar uchun o‘zlari och-nahor qolishlaridan qo‘rqinchliroq edi.

Barcha ko‘zlar ichki eshik oldida iymanib turgan Qorako‘z begimga tikildi. Mirzo uning xobgohida yotibdi, u yerga kirib hazratning shirin uyqusini buzishga boshqa hech kim botinolmaydi. Choshnagir ayol Qorako‘z begimga iltijo qildi:

— Iloho Rustamday o‘g‘il ko‘ring, begim!.. Bugun umidimiz sizdan!

Qorako‘z begim tashvishli yuz bilan sekin burildi-yu, ichki eshiklardan o‘tib, xobgohga qaytib bordi. Umarshayx mirzo boshi yostiqqa botib, qattiq uxlamoqda edi. Qorako‘z begim oltin shamdonni parda ortidan olib, naqshin tokchaga qo‘ydi. Sham yorug‘i Mirzoning yuziga tushdi. Ammo bu ham uni uyg‘otolmadi — Mirzo kechasi ma’jun* yegan edi.

Qorako‘z begim uni cho‘chitib yuborishdan qo‘rqib, mayin tovush bilan:

— Hazratim! — deb chaqirdi. Bu ham kor qilmadi. Qorako‘z begim gilam uzra cho‘kkalab, vahimadan xiyol titrayotgan nafis qo‘llarini hazratning mayin choyshab ustida yotgan zalvarli bilagiga qo‘ydi. To‘shakdan gul hidi kelmoqda edi — kecha oqshom choyshablarga gul atri sepilgan edi. Qorako‘z begim Mirzoning uyg‘onmayotganidan ajablanib, unga tikilib qaradi. Lablari yarim ochiq, oqish yuzi osoyishta. Shu yotishda u qo‘rqinchli podshoh emas, hali qirq yoshga to‘lmagan va bahodirona uyquga cho‘mgan ko‘hlik bir yigit bo‘lib ko‘rindi. Bu yigit Qorako‘z begimga to‘satdan juda g‘animat tuyuldi. Hozir yurt notinch, Axsiga yov bostirib kelyapti. Mirzoni ajal kutayotganini oldindan sezgandek, Qorako‘z begimning yuragi yomon bir uvushdi. U to‘satdan egilib, Mirzoning yuzidan, ko‘zlaridan vidolashgan kabi o‘pa boshladi.

Umarshayx mirzoning kipriklari titradi. U ko‘zini ochib, tepasida turgan Qorako‘z begimga karaxt yuz bilan bir lahza tikilib turdi.

Qorako‘z begimning katta-katta ko‘zlari xavotirlik to‘yg‘usidan yana ham ulkanlashib ketdi. U uyqudagi Mirzoni o‘pish beadablik sanalishidan tahlikaga tushgan edi. Mirzo:

— Sizmi? — dedi-yu, nima bo‘lganini fahmlab, kulimsiradi.

Qorako‘z begim endi yengil tortdi va dadillanib ta’zim qildi.

— Hazratim, saharlik vaqti o‘tib ketmasin.

— Sizning bo‘salaringiz saharlikdan shirinroq...

Begim jiddiy gapirdi:

— Og‘a oyim, xonim oyi — hammalari hazratimga muntazirlar.

Umarshayx mirzo bugungi rejalari va urush tashvishlarini eslab, qovog‘ini soldi-da, indamay o‘rnidan turdi.

U zardo‘zi ko‘rpachalar to‘shalgan tanobiyga to‘rdagi eshikdan kirib keldi. Sallasi va kamariga qadalgan qimmatbaho gavharlar sham yorug‘ida nafis jilolanardi. Odatdagi ta’zimlardan so‘ng, ayollar nafaslarini ichlariga olib, bir lahza jim qoldilar. Podshoh kimni qaysi yoniga taklif qilsa — kimning hurmati qay darajada ekani shu bilan belgilab beriladi.

Farg‘ona vodiysiga uch tomondan dushman hujum qilib kelayotgan shu og‘ir vaziyatda Umarshayx mirzo hamma xotinlariga iloji boricha iltifot ko‘rsatmoqchi bo‘ldi. Xotinlari orasida eng yoshi ulug‘i va eng obro‘parasti Fotima Sulton bo‘lganligi uchun Mirzo bi-rinchi bo‘lib uni yuqoriga taklif qildi. Fotima Sultonning ko‘zlari quvonchdan chaqnab ketdi. U podshohning o‘ng tomoniga o‘tmoqchi bo‘lib borayotgan edi. Biroq Umarshayx mirzo unga chap tomonidan joy ko‘rsatdi. Eng mo‘’tabar hisoblangan o‘ng tomonga esa Qutlug‘ Nigor xonimni taklif qildi. Xonim — taxt vorisi Zahiriddin Muhammad Boburning onasi edi, uning o‘ng tomonida o‘tirishi adolatdan ekanini kichik xotinlar tan olar edilar. Ammo Fotima Sulton o‘zining hurmati Qutlug‘ Nigor xonimnikidan past ekanini yana bir marta his qilib, ko‘zlari alam bilan qisildi.

Dasturxonga tortilayotgan kiyik kabobi, kaklik go‘shtlari hazratdan so‘ng Qutlug‘ Nigor xonimga qo‘yilar, undan keyin Fotima Sultonga navbat kelar edi. Shu sababli og‘izda eriydigan eng a’lo go‘shtlar ham Fotima Sultonga ilitma ovqatdek mazasiz tuyulardi.

Oqshom iftorda yoyilgan taomlar hazm bo‘lib ulgurmagan, dasturxon atrofidagilarning ko‘pchiligi hali kun bo‘yi och yurishini o‘ylab, o‘zini majbur qilib bo‘lsa ham ko‘proq ovqat yeyishga intilar edi. Qutlug‘ Nigor xonimning yonida o‘tirgan Qorako‘z begim ovqatdan ham ko‘proq bodring, handalak yer, sharbat ichar edi — kecha kun issig‘ida tashnalikdan nihoyatda qiynalgani esidan chiqmas edi.

Osmon oqarib qoldi. Tong yorishgan sari qandildagi shamlarning nuri xira torta boshladi. Azon aytadigan payt o‘tib boryapti. Arkdan tashqaridagi masjidning imomi koshinlik minoraga chiqib, bakovul*ning ishorasini sabrsizlik bilan kutyapti. Axir Mirzo hazratlari saharlik qilib ulgurmasdan, azon aytish xatardan xoli emas. Ovqat yeyilib, choyga o‘tilganda Umarshayx mirzo xotinlariga vaziyat qanchalik og‘irlashayotganini aytib berdi.

Shu payt masjid tomondan azon tovushi eshitildi. Choy ichayotgan Xonzoda begim shoshilib piyolasini dasturxonga qo‘ydi. Umarshayx mirzo xotinlariga bir-bir qarab, dedi:

— Mo‘ysafidlar «to‘rt muchang butun bo‘lsin», deb duo qilurlar. Fotima Sulton, Qutlug‘ Nigor xonim, Qorako‘z begim, farzandlarimiz Xonzoda begim, Jahongir mirzo — har biringiz oilamizning aziz bir muchasidirsiz. Istaymenki, bu mushkul vaziyatda hamma muchalarimiz butun bo‘lsin, bir-birlariga mehru shafqat ko‘rsatsin. Ilik* o‘z o‘rnida aziz. Ko‘z o‘z o‘rnida mo‘’tabar. Agar ko‘z bilan ilik bir-biriga nizo qilsa, bundan har ikkisi jabr ko‘rur.

So‘nggi gap Fotima Sulton bilan Qutlug‘ Nigor xonimga qaratilganini hamma sezdi. Xonimning xayoli shu xatarli vaziyatda ota-onadan uzoqda — Andijonda turgan yolg‘iz o‘g‘li Boburda edi. Hazrat uni nega farzandlari qatori tilga olmadi?

— Hazratim, bergan o‘gitingizni bebaho gavhar o‘rnida qabul qilurmiz, — dedi Nigor xonim. — Ijozat bersangiz, bitta o‘tinchim bor.

— Ijozat.

— Urush xatari kuchlik ekan. Bobur mirzoni Andijondan poytaxtga chaqirtirsangiz, yonimizda bo‘lsalar...

— Andijon qal’asi mustahkam. Bobur mirzo u yerda bo‘lsa qal’a yanada mustahkam bo‘lur. Bizning Mirzoga ishonchimiz katta.

Bu javob bilan xonimning iltimosi rad etildi. Fotima Sulton yonida uyqusirab o‘tirgan o‘g‘ilchasi Jahongir mirzoni sekin bag‘riga bosib, boshini silab qo‘ydi. Bu bilan u Qutlug‘ Nigor xonimdan ko‘ra o‘zining ahvoli yaxshiroq ekanini namoyish qilmoqchi edi.

— Bobur mirzoning onasi sizdan umrbod minnatdor, hazratim, — dedi Qutlug‘ Nigor xonim, — faqat hali o‘n ikki yoshga to‘lmagan bola... urush maydonida...