Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Z.M.BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI MUQOBIL ENERGIYA MANBAALARI TURLARI BO’YICHA
101 - GURUH TALABASI
MADAMINOVA ZARNOGORNING
«YARIM O‘TKAZGICHLAR FIZIKASI» FANIDAN
TAQDIMOTI
Mavzu: SUYUQ YARIMO‘TKAZGICHLAR
SUYUQ YARIMO‘TKAZGICHLAR
Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, yarimoctkazgichIar eritilganida uSarning kristall panjarasi buziiadi. Modda qattiq holatdan suyuq holatga o‘tganda uning yarimo‘tkazgichlik xossasining qolish-qolmasligini kimyoviy bogianish tabiati aniqlaydi.
Agat' erish jarayonida, ya’ni kovalent bogianishlar uzilayotga.nlda. sohalardagi elektronlar yana o‘z atomlari atrofida joylashsa, bu holda modda yarirno‘tkazgichlik xossasini saqlaydi. Albatta, uning elektr o‘tkazuvchanligi kristallnikidan farq qiladi, ammo temperaturaga bogMamsh qonuni saqlaiiadi.
Agar erish jarayonida sohadagi elektronlar umumlashganicha (mahalliylashmagan holda) qolsa, bu holda suyulma metal 1 bog‘lanishga ega bo'ladi, binobarin unmg o‘tkazuvchanligmmg temperaturaga bog‘lanisln metaliniki kabi boladi.
Misol uchun tellurni olib qaraylik. Bu moddaning kristali geksagonal panjaraga ega, unda atomlar zanjirchalar ko';nnishida joylangan. Zanjirchani tashkil qilgan atomlar orasida kovalent bogMamsh mavjud, zanjirchalar orasida esa Van-der-Vaals o‘zaro ta’siri mavjud. Erish temperaturasidan pastda (7500°C) temperatura ortishi bilan kristali holatdagi tellurning elektr o‘tkazuvchanligi ortib boradi. Erish temperaturasidan o‘tishda elektr o‘tkazuvchanlik sakrab ko'tariladi, yana temperaturaning ortishi davom etganda u oshib boraveradi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, erish vaqtida dastlab kuehsiz Van-der-Vaals bogManishlan uziladi, ammo zanjirchalar ko‘rinishida yaqm tartibda joylashish saqlanadi. Tellurni IQOO°C ga yaqin * temperaturagacha isitganda atomlar zanjirlari uziladi, endi uning suyuqligi yarimo'tkazgichlik xossasini yo‘qotadi.
Ammo, 575°C yaqinida RH ning ishorasi manfiy bo‘lib qoladi. Demak, bu sohada tellur aralash elektr o‘tkazuvchanlikka ega bo‘ladi.
Selen ham erigandan so‘ng muayyan temperaturagac ha yarimo‘tkazgich3ik xossasini saqlaydi. Tellur holidan farqli ravishda, erish nuqtasida selenning elektr o'tkazuvchanligi sakrab kamayadi, ammo temperaturaning yana ortib borishi bilan u ortib boradi.
Eritilgan aluminiy antimonid AlSb ning elektr o‘tkazuvchanligi ham temperatura bilan birgalikda ozroq ortib borishi aniqlangan. Lekin, ZnTe va CdTe suyuq holatda ham o‘z yanmoctkazgichiik xossalarmi saqlar ekan. Bunday moddalar guruhiga yana bir qancha moddalarni qo‘shish mumkin (HgSe, HgTe, Sb,Cl3Te-Se qotishma va boshqalar).