Zaman budaq cüMLƏSİNİn funksional-qrammatik xüsusiYYƏTLƏRİ

2.5. Zaman budaq cümləsi və feili tərkiblərin sinоnimliyi

Qarşılaşdırılan dillərin materialları əsasında sintaktik sinonimlik məsələləri çox az öyrənilib. İşin bu hissəsinin məqsədi ingilis və Azərbaycan dillərində zaman budaq cümlələri ilə feili tərkiblər arasında olan uyğunluğun, sinonimliyin formalaşması və inkişafını izləmək, bu inkişafın qanunauyğunluqlarını və tədqiq edilən konstruksiyaların sinonimik xarakterini aydınlaşdırmaqdır. Qarşılaşdırılan dillərdə feili sifət və feili bağlama tərkibləri budaq cümlələr ilə yanaşı zaman zərfliyi kimi işləndiyi üçün bu konstruksiyaların sinonimliyinin inkişaf yollarının öyrənilməsi onların müasir dildə istifadə imkanlarını, o cümlədən həmin konstruksiyalarda sinonimliyin xarakterini aydınlaşdırmağa imkan və şərait verir.

Zaman budaq cümləsi ilə feili tərkiblərin sinonimliyi hər iki dildə tarixi inkişaf prosesi keçmişdir. İngilis dilində daha intensiv dövr XIV-XVII yüzillikləri əhatə etmişdir. Belə sinonimliyin inkişafı XVII yüzilliyin sonuna qədər davam edir, bundan sonra ingilis dilində feili sifət tərkiblərinin əsas leksik-struktur variantları yaranır.

Zaman budaq cümləsi ilə müvafiq feili tərkiblər arasında olan sinonimliyin leksik və sintaktik sinonimlik kimi şərh edilməsi məqsədəuyğundur. Zənn edirik ki, müxtəlif konstruksiyalarda ifadə edilən hadisələr daxili münasibətlərin birliyidir. Bu birliyə qrammatik, funksional-sintaktik birlik kimi yanaşmaq olar.

Zaman budaq cümləsi ilə müvafiq feili tərkiblərin sinonimliyi struktur, morfoloji və leksik tərkib, eləcə də həmin cümlə tiplərinin cümlə sintaksisində yerinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində öyrənilməlidir.

“İngilis dilinin zaman budaq cümləsində üç əsas struktur element var: bağlayıcı, isim-mübtəda və feil-xəbər (və ya onun hissələri). Zaman budaq cümləsinin xəbəri sadə və mürəkkəb ola bilər. Xəbəri mürəkkəb olanlara to be feili ilə müxtəlif birləşmələr (onları bəziləri morfologiyanın hüdudundadır), həmçinin modal feillərlə birləşmələr daxildir” [21, s.46].

Zaman budaq cümləsinin mübtədası o zaman struktur mənasına malik ola bilər ki, baş cümlədə isim mübtədanı ifadə etdiyi kimi, şəxs və ya əşyanı da ifadə etsin. İngilis dilində bir çox bağlayıcılar (when, while, after, since, as, before, till və s.) öz leksik mənası ilə bir çox hallarda əlaqənin növünü müəyyənləşdirir. Lakin zaman əlaqəsi təkcə bağlayıcının mənasında deyil, həmçinin baş və budaq cümlələrin komponentlərinin leksik mənalarının toplusunun əlaqəsində öz ifadəsini tapır. Ona görə də sinonimlik yaradan konstruksiyaların arasındakı fərq təkcə bağlayıcıların leksik mənasında deyil, həmçinin budaq cümlənin komponentlərinin leksik mənasındadır, ilk öncə isə xəbər və onun hissələrindədir.

İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlələrdə feillərin ifadə etdiyi hərəkətlər arasında zaman şərtlənməsi mövcuddur. Budaq cümlənin feili xəbəri hərəkəti nitq zamanı ilə deyil, baş cümlənin feili xəbərindəki hərəkət ilə əlaqələndirilir. Öz növbəsində baş cümlənin feili xəbərinin ifadə etdiyi hərəkət budaq cümlə ilə müəyyənləşir.

İngilis dilində zaman budaq cümləsi feili sifət tərkibi ilə sinonimlik yaradır. İngilis dilində feili sifət tərkibinə iki müxtəlif strukturda rast gəlmək olur: feili sifət tərkib qrupu (feili sifət tərkibi və ondan asılı sözlərdən ibarət söz birləşmələri) və feili sifət tərkib kompleksi (predikativ əlaqələrlə birləşmiş isim və feili sifət tərkibindən ibarət söz birləşmələri). Feili sifət tərkibi həm zaman zərfliyi (qrup və kompleks), həm də səbəb zərfliyi (feili sifət tərkibləri qrupu üstündür) kimi çıxış göstərir. Budaq cümlədən fərqli olaraq feili sifət tərkibi bağlayıcı ilə daxil edilmir.

Feili sifət tərkiblərinin zaman zərfliyi funksiyasında iştirak etməsinə və müvafiq budaq cümlələrin sinoniminə çevrilməsi hadisəsi son orta ingilis dövründə müşahidə olunur. Eyni funksiyada zaman budaq cümləsi ilə feili sifət tərkibləri leksik, sintaktik sinonimlərdir. Onların qrammatik ümumiliyi feili sifət tərkibləri ilə feilin şəxsli formalarının qrammatik ümumiliyi ilə xeyli dərəcədə bağlıdır. Bu, sintaktik ümumilikdir.

İngilis dilində zaman budaq cümləsi ilə feili sifət tərkibləri funksiya cəhətdən ümumidir. Funksiyaların ümumiliyi ondan ibarətdir ki, onlar cümlədə situativ zərfliklərdir. Bu funksiya çərçivəsində feili sifət tərkibi müvafiq budaq cümlələr kimi konstruksiyanın bütün və ya o hissələrinə aiddir ki, orada zaman və ya səbəb- nəticə əlaqəsi müşahidə olunur.

Hər iki halda zaman və səbəb əlaqələri, budaq cümlənin və feili sifət tərkibinin komponentlərinin leksik mənalarının əlaqəsi və cümlə hissəsinin izahı vasitəsilə leksik-sintaktik yolla ifadə olunur. Bu halda zaman budaq cümləsi və müvafiq feili sifət tərkibinin leksik tərkibində müəyyən qanunauyğunluqlar müşahidə edilir. Feili sifət tərkiblərində həmin qanunauyğunluqlar daha aydın görünür. Belə ki, zaman zərfliyinin funksiyasında feili sifətin tərkibində məkan, hərəkət, nitq, hissiyat, yer bildirən sözlərə rast gəlinir.

İngilis dilində zaman əlaqələrini ifadə edərkən aşağıdakı növ feili sifət tərkibləri və zaman budaq cümləsi sinonim vasitə ilə birləşdirilir:

1. Feli sifət tərkibləri (kompleks və qrup) feili sifət I və as, when və ya while bağlayıcılarla daxil edilən eynizamanlılıq bildirən zaman budaq cümləsi məkan, varlıq, hərəkət, nitq prosesi bildirən sonsuz feillər və konkret hərəkəti bildirən hüdudlu feillərin tərkibində olan xəbər. Bu müxtəlifliyi aşağıdakı nümunələr göstərir:

…sitting at the sofa he said these words (R. B.) - … Şam yeməyində o, bu sözləri (bunları) dedi…