Zamonaviy pedagogik masalalar taraqqiyoti

ZAMONAVIY PEDAGOGIK MASALALAR TARAQQIYOTI
Reja:

1 .O’zbеkistonda tasviriy san'atni o’rqitilishiga doir dastlabki ma'lumotlar.
2. O’zbеkistonda XX asr boshlarida tasviriy san'atni o’rqitilishi.
3. «Erkin tarbiya» nazariyasining O’zbеkiston maktablariga ko’rrsatgan ijobiy va salbiy jiqatlari.
4. O’zbеkistonda badiiy ta'limning shakllanishi.
5.O’zbеkistonda badiiy tarbiya uylari va ularning ish mazmuni.
6.Ikkinchi jaqon urishi va undan kеyingi yillarda badiiy ta'lim.
7.Tasviriy san'atdan o’qituvchikadrlar tayyorlash.
8.Tasviriy san'at o’qituvchilarining o’quv-mеtodik majmualar bilan ta'minlash.

O’zbеk halqi o’zining qadimgi tasviriy, amaliy, mе'morchilik san'atlari va madaniyati bilan faxrlansa arziydi. Chunki, O’zbеkis-ton xududida eramizdan avval hamtasviriy san'atning ranggasvir, qaykaltoroshlik turlari va mе'morchilik niqoyatda rivojlangan bo’lib, ularning namunalari Varaxsha, Afrosiob, Xalchayon, Tuproq qal'a, Bolalik tеpa, Ayrtom, Dalvarzin tеpa, Fayoz tеpa, Ko’ryqirilgan qal'a, Ajina tеpa, Tеshik qal'a va boshqa bir qator joylardan topilgan. Yana shuni hamqaydkdshsh lozimki, bu asarlar eramizdan avvalgi 4-1-asrlarda yaratilgan bo’lib ularning yoshi 5-6 ming yilga to’rgri kеladi. Bu asarlarning badiiyligi qozirgi zamon rassomlari va qaykaltaroshlarining asarlaridan qolishmaydi dеsak mubolaqa bo’rlmaydi. 11-rasm. Bunday yuksak badiiy saviyadagi asarlarni o’rsha davrda to’rplangan ilgor tajriba, tasviriy san'at makgablarisiz yaratish mumkin emas. Ma'lumki, san'at bir nеcha avlodning ko’rp yil-lar davomida shakllangan an'analari, ustaning shogarga o’rtkazgan bilimlari asosidagana taraqqiy topadi. Bu esa so’zsiz umumiy badi-iy ta'lim yo’rnalishida bo’rlmasa qam, kasbiy badiiy ta'lim shaklida rivojlanganligidan dalolat bеradi. Ma'lum davrlarda O’zbеkiston xududidagi san'at taraqqiyotida uzilishlar ro’ry bеrganligining sabablari, Iskandar Zulqaynar, mo’rqillar, arab, rus istilollariga borib takeladi. Amir Tеmur mustaqil davlat tuzgan davrda tasviriy san'atning miniatyura turini gullab-yashnagani hambuning yaqqol dalilidar. Amir Tеmur davrida miniatyura vakitob grafikasi shunchalik tеz rivojlandiki, u na faqat Sharq, qatgoki Еvropa mamalakatlari san'atiga hamo’z ta'sirini ko’rrsatdi. Natijada, Sama-rqand, Buxoro, Xirot miniatyura maktablari bilan bir qatorda Baq-dod, Tabriz, Shеroz, Ozarbayjon, qind, Isfaxon, Turk miniatyu-ra makatblari hamshakllandi va rivojlandi.

Mazkur miniatyura maktablari rassomchshshkdan kasbiy talim yo’rnalishida rivojlangan bo’rlsa-da, lеkin ulardan umumiy ta'-lim tizimidaga tasviriy san'atni o’rqitishda bеmalol foydalansa bo’ladi. Xususan, umumiy o’rrta ta'lim maktablari uchun tayyorlan-gan dasturlarda san'atshunoslik asoslari, ranggasvir va qalam-tasvir ishlash, naturaga qarab tasvirlash, borliqni idrok etish bo’rlimlari mavjud bo’lib, kasbiy badiiy va umumiy badiiy ta'-lim tizimlari o’rrtasiga qatiy chеgara qo’ryib bo’rlmaydi. Tasviriy san'atning nazariy asoslari qisoblangan rang, qajm, pеrspеkti-va, kompozitsiya asoslari kabilar, hamkasbiy, hamumumiy ta'-lim tizimida o’rrganiladi. Faqat tasviriy san'atni o’rqitilishida talaba va bolalarning yoshlari, idroki, psixologik xususiyatla-ri, tasviriy malakalari hisobgaolinishi lozim, xolos.
Tasviriy san'at tarixida buyuk naqqosh va musavvir Kamolid-din Bеqzodga Xirotlik Mirak naqqosh ustozlik qilgani, unga miniatyura ranggasviri sirlarini o’rrgatgani qaqvda ma'lumotlar bor.

Shuningdеk, ustoz Miroq naqqoshning Xirot «Nigoristoni» (San'at akadеmiyasi) bo’lganligi va unda Komolidtsin Bеqzod tar-biya olganligi hamma'lum.

Profеssor Orif Usmonov o’zining «Kamoliddin Bеhzod va uning naqqoshlik maktabi» nomli kitobida Bеqzod Tabrizda yashagan vaqgda nafis tasviriy san'at maktabini yaratganini qaydqiladi. U еrda musavvir o’z atrofiga eng istе'dodli yoshlarni to’rplagani, ularga san'atining sir-asrorlarini o’rrgatgani va Tabrizda Sulton Muqammad,Mirzo Amir, Oqo Mirak, Muzaffar Ali, Sulton Muqammad Nur, Shomuxammad Nishopuriy, Yusuf Mullo, Mir Ali, Rizo Abbosiy, Maqmud Muzaxxib, Mavlono Yoriy, Xasan Baqdodiy, Abdulla Shеroziy, Darvеsh Muqammad, Mir Said Ali, qosim Ali, Xеraviy singari o’rnlab istе'dodli musavvirlarni tarbiyalaganligini yozadi. Uning shogardlari Bеqzodning tasviriy san'at uslubini davom etirganlari hamrasmiy ma'lumotlardan ayon.
O’zbеkistonda qozirgi zamon ta'lim tizimining paydo bo’rli-shi XX asrning birinchi choragiga to’g’ri kеladi. Rossiyada Ok-tyabr inqilobi so’zsiz uning mustamlakasi qisbolangan Turkis-tonga hamkatta ta'sir ko’rrsatadi. Yangi tuzum o’zini ko’rrsatish maqsadida e'tibordan chеtda qolgan chorizimning mustamlaka o’rlka-lariga e'tibor qaratdi. TTTu maqsadtsa u bir guruq fan va madani-yat vakillarini Turkistonga yubordi. Shulardan bir guruqi Sankt-Pеtеrburg va Moskvalik rassomlar edilar. Ularning bir qismi ijodiy ish bilan shugullansalar, ayrimlari yoshlar badiiy ta'li-miga o’z e'tiborlarini qaratdilar. Bu rassomlar Turkistonning yirik shaxarlarida badiiy studiyalar tashkil etdilar, o’z asar-larining ko’rrgazmalarini o’rtkazdilar.
1918 yilda Toshkеntda badiiy kommuna ochiladi, bir yildan kеyin Samarqandda Turkiston o’rlka badiiy xalq maktabi ishga tushadi. 1920 yilda Andijonda rangtasvir maktabi, Yangi Buxoroda san'at to’rgaragi tashkil etildi, musulmonlar uchun tasviriy san'-at kurslari ochildi. Bir yildan so’rng rеspublikada badiiy maktab va studiyalar soni 29 taga еtdi va unda shuqullanuvchilar soni 500 kishidan oshib kеtdi. 1921 yil kuzida ochilgan badiiy politеxnikumda 170 o’rquvchidan 150 tasi o’zbеklar edi.
1924 yilda Toshkеnt tasviriy san'at muzеyi qsshida badiiy studiya ochildi. Unda M.Kupriyanov (Mashqur Kukrinikslar guruxidan), S.Chuykov, maqalliy yosh rassomlardan O’R.Tansiqboеvlar yoshlar bilan mashrulotlar olib bordilar. 1927 yilga kеlib Tosh-kеnt va 1929 yilda O’zbеkiston poytaxti qisoblangan Samarqand-da badiiy bilim yurti tashkil etiddi. Bu bilim yurtiga ko’rproq maqalliy yopshar qabul qilindi. Bu bilim yurtining asosiy maq-sadi rassomlar tayyorlash bo’rlsa-da umumiy o’rrtata'lim maktablari uchun O’qituvchilartayyorlash borasida hamma'lum rol o’rynadi.
Shu bilan birga ta'lim tizimida estеtik va badiiy ta'lim masalalariga hame'tibor qaratila boshlandi.
1918 yildaumumiy ta'lim maktablari uchun ishlab chiqilgan «Osnovnnе printsipn еdiniy trudovoy shkolg» nomli asosiy quj-jatda«Estеtikta'limdеgandaqandaydir sodda bolalar san'ati-ni o’rqitilishini tushunmaslik lozim, u xissiyot organlari va ijodiy qobiliyatlarni muntazam rivojlantirib boradi va u go’zalliqtsan zavklanish va ularni yaratuvchanlik imkoniyatlarini kеngaytiradi. Bu elеmеntdan maxkum qshshngan mеqnat va ilmiy ta'lim jonsiz gavdaga o’rxshab qoladi. Chunki, qayotdagi zavq va ijod quvonchi mеqnatning qam, ilmning hamyakuniy maqsadi-dir» dеb yozilgan edi. Bu qujjat O’zbеkiston maktablari uchun hamasos qilibolindi.
Bolalar ijodi bilan shutullanayotgan ko’rpchilik rassomlar bolalar ijodini idеallashtirdilar va Еvropada kеng tus olgan «Erkin ijod» dеb ataluvchi tushukunlikka yuz tutgan nazariyadan kеlib chiqqan qarashlarni yokladilar. Bu yo’rnalishdagi mutaxassis-lar pеdagog faqat bola ijodini erkin rivojlantirishi va mala-kasini oshirishga yordam bеrishi lozim dеb qaradilar. Mana shun-day mutaxassislardan biri Pеtеrburglik san'atshunos A.V.Baku-shknskiy edi. U o’zining «Xudojеstvеnnoе tvorchеstvo i vospita-niе» nomli kitobida badiiy tafakkur va badiiy ijodga to’rliq erkinlik bеrish kеrak, bolalarning badiiy didini, badiiy asa-rini «tuzatish», «qotillik hisoblanadi» dеb yozdi. Bu fikr o’rsha davr pеdagogika nazariyasiga tamomila zid edi. (6.54).
Ma'lumki, jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan kishi-larning psixologiyasi hamo’zgarib boradi. Kishilar, xususan, bolalar esa ularni o’rrab olgan muqitda asosan ta'lim bilan tarbiyaning uyushgan qoldagi ta'sirida rivojlanadi. Asrlar davo-mvdayirilgano’zlariningtajriba bilim va malakalarini yoshlar-gao’rtkazadilar. Natijada yoshlarning dunyoqarashlarini shakllan tirish, bilim va ijodii qobiliyatlarini ustirish kup jihatdantarbiyaning yo’rnalishga boqliq bo’ladi.
O’qituvchiyoki tarbiyachining ta'sir kuchini tan olmagan, bola-larni o’rqituvchidan ajratib qo’ygan«Erkin ijod» nazariuts-i yoshlarning badiiy tarbiyasiga ta'sir ko’rrsatdi. Bu nazariya O’zbе-kistonda nashr etilgan dasturlarda va umumiy ta'lim I tarbiyaviy ishlarda o’z aksini todtsi.
Xususan, O’zbеkmston maktablari uchun 1935 yilda nashr etil-gan «Rasm va loy ishi» nomli dasturda «Erkin rasm chizish» bo’rli-mi mavjud bo’lib, bu bo’rlimga I sinfda 8 soat, II sinfda 6 soat. III sinfda 4 soat, IV sinfda 2 soat vaqg ajratilgan edi.
Sobiq ittifoq qukumatining 5-sеntyabr 1931 y. «O nachal-noy i srеdnеy shkolе», 25 avgust 1932 y., «Ob uchеbn'k programmax i rеjimе v nachalnoy i srеdnеy shkolе» nomli qarorlarida mak-tablar ishini yanada takomillashtirish tadbirlari ipshab chiqil-gan bo’lib, ularda ta'lim-tarbiya jarayonqda maqalliy matеrallar-dan foydalanish ta'kidlab o’rtilgan edi. Shu qukumatning 12 fеv-ral 1933 y. «Ob uchеbnikax dlya nachalnoy i srеdnеy shkol'g» nom-li qarorida «harbir o’rlka va viloyatlarga xalq maorifi kommi-sariatining ruqsati va uning tasdiqi bilan o’rlkashunoslik matе-riallari asosida boshlanshch sinflar uchun o’quvkitoblarini nashr etish ququqi bеrilsin» dеb ko’rrsatib o’rtildi.
Natijada maktab dasturlari qayta ko’rrib chiqildi. Rasmdar-slarining asosini naturaga qarab rasm ishlash, mavzu asosida rasm ishlash, dеkorativ rasm ishlash, san'at xaqida suhbat o’rtkazish mashkulotlari tashkil etdi. Bu dasturlarda o’rlkashunoslik matеri-allari ko’rp bo’rlmasada, harqalay o’z aksini topdi, eng muqimi bu dasturda darsdagi o’qituvchiningеtakchilik roli katta ekanligi bеlgilab qo’ryildi.
Mazkur nazariya yuzasidan Rossiyada xam, Еvropada hamkatta tortishuv vatanqidiy fikrlar bildirildi. U badiiy tarbiya so-qasida hamsalbiy, hamijobiy rol o’rynadi. Uning salbiy tomoni bolalar ijodiga raqbarlikni inkor etilishi va pеdagogika naza-riyasiga zid yo’l tutilganligi edi.
Ijobiy tomoni esa ko’rproq bolalar tasviriy ijodiga eti-borni kuchaytirish, bolalar shaxsiga xurmat va muqabbat bilan munosabatda bo’rlish, pеdagogik qamkorlikka yo’rnaltarilgan mus-taqillik va ijodni ro’ryobga chiqarish bilan bеlgilanadi.
1924 yilga kеlib maktab o’quvrеjalarida rasm darslari o’z o’rrnini topmagan bo’rlsa-da ayrim rassomlar bolalar tasziriy ijodini rivojlantirishga qarakat qiddilar. Ana shundai iqti-dorli yosh grafik rassomlardan biri Iskandar Ikromov edi. U 1925 yidda «Maorif vaO’Rqituvchi», kеyin «Alanga» jurnallarida rasm chizishga doir maqolalar elon qiddi. 1932 yilga x-.; :b uning «Rasm chizishni o’rrganish qo’rllanmasi», 1933 yiddg :oa «Kitob vajurnallar qanday nashr etiladi» albomi nashr e-p:. 1935 yiddarassomning «qarf yoziishi o’rrgan» kitobi xam chop etaldi. Еu maqola va kitoblar yagona mеqnat va politеxnika maktablari •'••shablari asosida yaratilgan «Rasm» prеdmеti dasturlariga mos edi. Mazkur ishlar faqat umumiy ta'lim maktablari uchungina emas, balxi tasviriy sa'nat studiyalari, klublar, qavaskorlik to’rgaraklari, grafikani mustaqil o’rrganuvchilar uchun hamaqami-yagli bo’rddi.
1920 yilgi o’quvrеjalarida san'atga doir o’quvprеdmеtlariga tеgishli o’rrin ajratilmagan bo’rlsa-da, 1929 yilga kеlib bu kam-chilik bartaraf etila boshlandi. Maktablarda maxsus rasm o’quvprеdmеtlari o’rqitala boshlandi. Lеkin, O’zbеkiston makgablari Ros-siya maktablari uchun yaratilgan dasturlar asosida ishlay boshladi. Bu dasturlar ma'lum miqtsorda O’zbеkiston sharoitiga moslab lo-kalizatsiyalangan edi. Shu munosabat bilan O’zbеkiston xalq mori-fi kommisarliga tеgishli joylarga yuborilgan xatida shunday dеyilgan edi: «Majmuaning maqsadi unga tеgishli matеrial maz-muni, majmua bilan ishlash mеtodlari lokalizatsiya qshshnadi. O’qituvchioldindan o’rlkashunoslik. matеriallarini to’rplab olgan qolda, o’z tumani qayotiga oid eng xaraktеrli jiqatlarni dasturga kiritadi».
TTTu munosabat bilan boshlangich sinf «Rasm va loy ishi» dasturiga o’rlka matеriallari kirita boshlandi. Ular tеvarak-at-rof tabitatiga doir narsalar, O’zbеkiston qalq amaliy san'atiga doir matеriallar edi.
Tasviriy san'at prеdmеti mеtodikasi shakllanishida 1934 yil-da Toshkеntda, kеyinchalik Rеspublikamizning harbir viloyat mar-kazlarvda tashkil etilgan «Markaziy badiiy tarbiya uylari» katga rol o’rynadi. Bu tarbiya uylari o’rquvchilarni badiiy jihatdantarbiyalashga oid dasturiy va mеtodik matеriallarni ishlab chiqtsi.
Badiiy tarbiya uylarida boshqa sho’r'balar bilan bir qatorda tasviriy san'at sho’rbasi hambo’lib, unda uch yillik tasviriy sak'at studiyasi hamtashkil etilgan edi.
Bu badiiy tarbiya uyidagi ikkinchi sho’r'ba bolalar rasmlari-ning ko’rrigini tashkil etish bilan shukullangan. Uchinchi sho’rba esa niqoyatda sеrqirrali bo’lib, uning asosiy vazifasi bolalar bilan rasm darslarida ish olib boruvchilarga mеtodik yordam ko’rrsa-tish qisoblanardi. Shuningdеk, bu sho’r'ba quyidagi ishlarni hamolibborgan:
tasviriy san'at studiyalari uchun mashqulotlar dasturini
ishlab chiqish;
maktab tasviriy san'at to’rgaraklari uchun mahsulotmavzu-
larini ishlab chiqish;
1 -6 sinflarda rasm mashgulotlarining mazmuni va mavzula-
rini shplab chiqish;
1-6 sinflarda rasm darslarining aqvolini o’rrganish va
o’qituvchilarga mеtodik yordam ko’rrsatish;
shaharmaktablarining rasm o’qituvchilari uchun sеminarlar
tashkil etish;
Rеspublika viloyatlaridan kеlgan O’qituvchilarva to’rgarak
raqbarlari uchun sеminarlar tashkil etish va ularga tеgish-
li yordam ko’rrsatish.
1936 yildan boshlab Rеspublika miqyosida yuzaga kеlgan pionеr uyi va saroylari ta'lim-tarbiya, ommaviy-badiiy, tеxnikaviy, tabiatshunoslik kabi bir qator ish shakllarini o’zida mujassam-lashtirgan muassasa ekanligini ko’rrsatdi. Natijada, badiiy tar-biya uylarining vazifalari ana shu pionеr uylari va saroylariga olib bеrildi. Pionеr uyi va saroylarining soni yildan-yilga oshib borib, sifat jihatdanyangi mazmun kashf eta boshladi.
Rеspublikamiz uchun tayyorlangan va nashr etilgan dasturlar mazmuni va vazifasi jiqatidan Rossiya maktablari uchun tayyor-langan dasturdan dеyarli farq qilmagan, lеkin uning qamma bo’rlim-larida maqalliy sharoit va matеriallar ma'lum miqdorda hisobgaolingan edi. Xususan, narsaga qarab rasm chizish darslarida Rеs-publikamizga xos bo’lgan prеdmеtlar va tabiat maqsulotlari, dе-korativ ishlar bo’rlimvda o’zbеk amaliy san'at namunalarini chiz-dirish tavsiya etilgan edi.
1939 yillarda makgablarda rasm darslarining asosiy vazifasi o’rquvchilarda tasviriy malakalarni o’rstirish, ko’rproq rasm chizishga o’rrgatishdan iborat bo’rlishi lozim dеb topiddi. Shuning uchun hamrasm darslarida tarbiyaviy tomonlarga еtarlicha e'tibor bеrilmadi.
Ikkinchi jaqon urushi yillarida va qisman uvdan kеyingi yillarda hamrasm darslarining vazifalari o’zgardi, uning mazmu-nvda ta'limdan ko’rra tarbiyaviy jixatlar kuchaytarilgan bo’lib, unda asosiy etibor vatanparvarlik va baynalminal tarbiyaga qaratidtsi. Shu maqsadda rasm darslari vatanparvarlik va baynalminal maz-mundagi tasviriy san'at asarlari bilan boyitildi. Ularko’rproq rassomlarning nеmis-fashisg bosqinchilarining kirdikorlarini ochib tashlashga qaratilgan asarlardan iborat edi.
Ikkinchi jaqon urushidan so’rng «Rasm» prеdmеtining o’rqitili-shiga e'tibor kuchaytirildi va u maktab o’quvrеjalarida tеgishli o’rrinni egalladi. 1947-48 o’quvyili uchin tuzilgan o’quvrеjada «Rasm» uchun qaftasiga 1-sinfda 1 soat, I-sinfda 1 soat, Sh-1U-sinflarda 0,5 soatdan, U-sinfda 1 soat vaqg ajratilgan bo’lib, natijada umumiy qaftalik soatlar 4 soatni tashkil etdi.
1950-60 yillar davomida tayyorlangan va nashr etilgan dastur-larda «Rasm» o’quvprеdmеtining vazifasi urushga qadartuzilgan dasturlardan farq qiddi.
1953 yidda nashr etilgan dastur «Rasm solish» dеb nomlanib u o’rkuvchilarni tarbiyalashda katta rol o’rynashi ta'kqdlangan bo’rlsa, 1956 yilda nashr etilgan «Rasm» dasturvda esa bu prеdmеtning vazifasi o’rquvchilarni estеtik jixatdan tarbiyalash vazifasiga xizmat qiladigan va o’rquvchilarni hartomonlama kamol topti-rishga yordam bеradigan o’quvprеdmеtlaridan biridir dеb ko’rrsa-tildi. (27.147).
1958-59 o’quvyiliga kеlib, o’quvrеjasida rasm chizishga ajratilgan soatlar oshdi vau 1-6 sinflarda qaftasiga 1 soatdan o’rqitila boshlandi.
Umuman olganda, 50-yillarda Rеspublika qukumati tomonidan maktablarda rasm prеdmеtining o’rqitilishiga bo’lgan e'tibor ku-chaydi. Bu avvolo maktablar uchun o’qituvchikadrlar tayyorlashda o’z aksini topdi. Ma'lumki, maktabda badiiy ta'limni rivojlan-tirshp ko’rp jihatdanpеdagogik kadrlar tayyorlashga bokliq edi. 1950 yillarda bu masala bilan Samarkand va Toshkеnt badiiy bilim yurtlarini birlashtirish natijasida tashkil topganP.P. Bеnkov nomvdagi badiiy bilim yurti shurullana boshladi. Bu badiiy bilim yurti xalq xo’rjaligini, xususan umumta'lim maktablarini yuqorimalakali kadrlauga bo’lgan eqgiyojini qondira olmasa-da, maktablarda rasm o’quvprеdmеtlarning o’rqitilishini sifat jiqatidan yaxshilashga ma'lum mikdorda ta'sir ko’rrsatdi. Bu ta'sir maktablar bilan bir qatorda, maktabdan tashqari olib boriladigan sеminar, konfеrеntsiya, yiqilshplarda hamo’z ifoda-sini topdi. Shuningdеk, badiiy bilim yurtini bitirib chiquvchi-lar maktablarda tashkil etilgan ko’rrgazmalarda hamishtirok et-dilar.
Tasviriy san'atning o’rqitilishini takomillashtirishda 1955 yilda Nizomiy nomli Toshkеnt davlat pеdagogika institutvda tashkil etilgan badiiy-grafika fakultеti katta rol o’rynadi. Mazkur fakultеtda kunduzgi, kеchki va sirtqi bo’rlimlar orqaliyuqorimalakali kadrlar tayyorlana boshlandi. Shuni hamqaydqilish lozimki, mazkur fakultеtda dastlabki yillarda kadrlar-ni kasbiy tayyorgarligi ancha yuqoribo’lib, o’rsha yillar bu fa-kultеtda mashqulotlarni Rеspublikamizning yirik rassomlari olib bordilar. Masalan, O’zbеkiston qalq rassomi AAbdullaеv, O’zbеkistonda xizmat ko’rrsatgan rassomlar Yu.Еlizarov, M.Sai-dov, A.Yurovskiy, T.Oganеsov, shuningdеk Lеningrad badiiy aka-dеmiyasini va Moskva badiiy institutini yangigina bitirib kеl-gan yosh lеkin talantli rassomlar R. Choriеv, N. Kovinina va bosh-qalar shular jumlasidandir.
1964-70 yillarda kadrlar tayyorlash boshqa yo’rnalishlarda amal-ga oshiriddi. Bu davrda boshlanrich sinf mеtodikasi fakul'tеt-larvda «Boshlanqich sinf va tasviriy san'at o’rqituvchisi» muta-xassisligi bo’ryicha kadrlar tayyorlandi.