Zamonaviy tabiiyot bilmilari konsepsiyalari Leksiyalar kursi mundarija

Atrof-muhitni muhofaza qilishdagi xalqaro tashkilotlar

Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha hamkorlik hozircha chorak asrlik tarixga ega. XX asr 70 yillarining boshlariga kelib shu narsa ravshan bo‘ldiki, jamiyat va tabiat munosabati natijasida insoniyat uchun ofat keltiruvchi muammolar kelib chiqdi, bu esa biosferada qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlardir. Shuning uchun atrof-muhit muhofazasi vazifasi xalqaro tavsifga ega bo‘lib qoldi. Bu muammoni hal qilishning hozirgi zamon bosqichiga 1975 yildagi Stokgolm BMT dasturini amalga oshiruvchi YUNER tashkiloti tuzildi. Uning shtab kvartirasi Nayrobida joylashgan. YUNERning rahbar organi bo‘lib har to‘rt yilda. BMT bosh assambleyasi tomonidan, saylanadigan boshqaruvchilar kngashi hisoblanadi. Kengashning vazifasi quyidagilar:

- atrof-muhitni muhofazasi bo‘yicha xalqaro hamkorlikda boshqosh bo‘lish;

- tadbirlar o‘tkazishda tavsiyanomalar berish;

- dasturlarni amalga oshirishda rahbarlik qilish;

- atrof-muhitni dunyoda muttasil ravishda kuzatib borish;

- atrof-muhit bo‘yicha baho, bilim va axborotlar to‘plashda xalqaro hamjamiyatlarga yordam berish.

Shun munosabat bilan atrof-muhit muhofazasi ko‘p qirrali, majmuali muammo bo‘lib, YUNER faoliyatiga qo‘shimcha tarzda, uning alohida aspektlari bilan avtonom maqomga ega BMT tarkibidagi quyidagi ixtisoslashtirilgan tashkilotlar shug‘ullanadilar:

YUNESKO – “Inosn va biosfera” dasturi bo‘yicha ishlarni bajaradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omillari, inson va muhit orasidagi o‘zaro aloqalar bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazadi.

FAO – maqsadi: qishloq xo‘jaligi, o‘rmon, baliq mahsulotlari ishlab chiqarish va qayta ishlashni yaxshilash. Agro sohada suv va tuproq resurslaridan oqilona foydalanish, o‘g‘it va pestesidlardan oqilona foydalanish hamda yangi va tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirish.

HST – (Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkiloti) – suv, oziq-ovqat bilan ta’minlash xavfsizligi, chiqindilarni haydash ekologik xavfsizligi vazifalarini bajaradi.

YUNIDO – industrial (sanoat) rivojlanish va yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‘rnatishda ko‘maklashadi.

MAGATE- radiatsiyadan himoyalanish va xavfsizlanish me’yorlarini ishlab chiqadi, radioaktiv materialarni transportirovka qilishda va chiqindiga chiqarishga hamkorlik qiladi.

GEF (global ekologik fond) – XX asrning 90 yillari boshlarida tashkil etilgan, sayyoraviy tavsifga ega bo‘lib, asosan rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam beradi. Bu fond faoliyatida uchta xalqaro struktura ishtirok etadi: 1) BMTning rivojlanish dasturi; 2) Atrof-muhit bo‘yicha BMT dasturi; 3) Jahon Banki.

Jahon Banki dastlab to‘rtta eng muhim yo‘nalishni moliyalashtirdi:

- iqlimni iqliqlanishi;

- xalqaro suvlarning ifloslanishi;

- biologik turfa olamni kamayib borishi;

- ozon qatlamini yemirilishi.

Bu yuqoridagi barcha tashkilotlar mustaqil bo‘lib, hukumatlararo kelishuv asosida tuzilgan va keng xalqaro nufuzga ega. Bulardan tashqari atrof-muhit muhofazasi masalalari bilan yana boshqa ko‘pgina tashkilotlar. BMT tarkibida yoki holis tarzda shug‘ullanadilar.

Mintaqaviy ekologik muammolar turli komissiyalar faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Ular dunyoning turli qismlarida ijtimoiy-iqtisodiy holatni o‘rganadilar, hukumatlar uchun tavsiyanomalar ishlab chiqaradilar va loyihalarni tadbiq etishda ishtirok etadilar.

Masalan: ESKATO komissiyasi ()

Yuqorida ko‘rsatilgan BMTning barcha tashkilotlari, ko‘p sonli hukumat va nohukumat tashkilotlari bilan hamkorlikda harakat qiladi. Bularga masalan, tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro kengashi, hayvonlarni himoya qilish Xalqaro Federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin.

Sayyoraviy ekologik – iqtisodiy muammolarni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqishda tabiat muhofazasi bo‘yicha xalqaro konferensiyalarning ahamiyati katta.

Stokgolm (1972) konferensiyasi ochilgan kun 5 iyun – Butun dunyo atrof-muhitni himoya qilish kuni deb e’lon qilingan. Shundan beri har 5 yilda shunday konferensiya o‘tkaziladi. So‘nggisi Yhanesburgda 2002 yilda bo‘lib o‘tdi.

Xususan milliy hokimiyat a’zolari ekologik vositalardan foydalanishda va ekologik sarf-harajat borasida shunday yondashishga diqqat e’tiborini qatarishlari lozimki, ya’ni bunda, ifloslanish sarf-harajatlarini ifloslantiruvchi qoplashi kerak. Barqaror rivojlanishga erishish uchun davlat hayotga to‘g‘ri kelmaydigan ishlab chiqarish va iste’mol modellarini chegaralashi va tugatishi kerak.

Mintaqaviy tavsifga ega bo‘lgan konferensiyalar ham muhim rol o‘ynaydi. 1995-yilda “Yevropa uchun atrof-muhit” deb ataluvchi umum Yevropa konferensiyasi o‘tkazildi. Unda “Yevropa uchun ekologik dastur” qabul qilindi.

1983 yil BMTning Vosh Assambleyasida “2000 yilgacha va undan keyingi davrda tarof-muhit muhofazasida ulkan istiqbollar haqida doklad” deb nomlanuvchi bashorat qabul qilindi. 1987 yilda ma’ruza tasdiqlandi. Bunda, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish asosini tashkil etuvchi g‘oyalar ilk bor shakllandi.

Atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha Dekloratsiya ishlab chiqish taklif qilindi. Bu boradagi ishlarni faollashtirish uchun konferensiya qarori bilan 1992 yil barqaror rivojlanish bo‘yicha BMT komissiyasi tuzildi.

Bugungi kunda BMTning “XXI asrga kun tartibi” dasturi amal qilmoqda. U 2002 yil Yohanesburg konferensiyasida qabul qilingan bo‘lib, unda global ekologik xavfsizlikni ta’minlash maqsadida chora-tadbirlar belgilab olingan.