Zamonaviy tabiiyot bilmilari konsepsiyalari Leksiyalar kursi mundarija

Umumiy ekologiyaga oid qonuniyatlar

1. Organizmlarning turli funksiyalariga har bir ekologik omil turlicha ta’sir qiladi. Masalan, havoning yuqori harorati (+40-45⁰) sovuq qonli hayvonlarda molddalar almashinuvi jarayonini jadallashtirish bilan birga, harakatni boshqaruvchi organlar, ishini sustlashtiradi va hayvonlar tinim davriga o‘tadilar. Baliqlarning jinsiy moddalari optimal haroratda yetishsa, bu harorat ularning uvildiriq tashlashi uchun noqulay sharoit hisoblanadi. Tirik organizmlarning hayot sikllari muhit omillarining fasllar bo‘yicha o‘zgarishiga bog‘liqdir.

2. Tirik individlarning optimum va minimum kritik nuqtalari doimo bir xil bo‘lmaydi. Individlarning o‘zgaruvchanligi, tur vakillarining nasliy belgilari sifatiga, ularning jinsiy, yosh va fiziologik holatiga bog‘liqdir. Masalan, ayrim kapalak qurtlari uchun minimal harorat – 7 ⁰S, balog‘atga yetgan formalari uchun – 22 ⁰S, ularning tuzumlari uchun – 27 ⁰S hisoblanadi. -10 ⁰S qurtlarni nobud qiladi, lekin tuxumlar uchun zararsiz. Bu misoldan ko‘rinib turibdiki, turning ekologik valentligi (chidamlilik chegarasi), tur vakillarining chidash chegarasidan yuqori.

3. Organizmlarning u yoki bu ekologik omilning ta’siriga chidamliligini aniqlashda shu ekologik omil bilan bir qatorda boshqa omillar qanday kuch bilan ta’sir qilishiga bog‘liq. Bunday holat ekologik omillarning birgalikda organizmga ta’sir qilishidan kelib chiqadi. Masalan, tur yuqori haroratni nam havodan ko‘ra quruq havoda yaxshi o‘tkazishi mumkin. Shamolsiz, berk va daraxtli joyga qaraganda, kuchli shamol esadigan ochiq joyda muzlash kuchli va tezroq bo‘ladi. O‘simliklarning so‘lib qolishini tuproqdagi namlikni oshirish, havo haroratini pasaytirish va bug‘lanishni kamaytirish yo‘li bilan to‘xtatish mumkin.

Ekologik omillar organizmlarga ta’sir qilish jarayonida, bir-birlarini to‘ldirib, ma’lum darajada bir-birlarining o‘rnini bosib borishlari mumkin, lekin bir ekologik omilni, ikkinchi omil bilan almashtirib bo‘lmaydi. Masalan, bir tajriba uchastkasida tuproqda yetishmagan namlikni yerni sug‘orish bilan qoplansa, tuproqda yetishmay turgan bir mineral moddani (N₃PO₄) ikkinchi modda (K₃PO₄) bilan almashtirish mumkin. Lekin, shimoliy mintaqalarda yetishmaydigan issiqlikni yoki cho‘l zonasida uning ortiqchaligini na namlik va na yorug‘lik bilan almashtirib bo‘lmaydi.

4. Ayrim ekologik omillarning optimal holatdan uzoqlashishi boshqa omillarning optimal darajasida organizmga ta’sir qilishiga qaramasdan turning hayotchanligini noqulay sharoitda qoldiradi. Ba’zan ikkilamchi darajadagi yoki shu muhitda bo‘lmay vaqtincha paydo bo‘lgan omillar organizmlarning rivojlanishini chegaralovchi darajasiga qadar ko‘tarilishi ham mumkin. Masalan, paxtazorlarda g‘o‘za chanoqlarining ochilishini tezlashtirish maqsadida kuchli kimyoviy moddalar bilan defoliatsiya o‘tkaziladi. Bunda hamma ekologik omillar optimal bo‘lishiga qaramay g‘o‘za tanasidagi barglar asta-sekin quriy boshlaydi. Muhitda tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar ham ayrim hollarda chegaralovchi omil bo‘lishi mumkin. Masalan, anjirning changlanishi O‘rta dengizning maxsus arisi (Blastophaga) orqali o‘tadi. Demak, muhitning hamma abiotik omillari (harorat, issiqlik, yorug‘lik, namlik) optimal darajada bo‘lishiga qaramay, o‘simliklarning rivojlanishida va ayniqsa ularni nasl qoldirishda biotik omil (arilar orqali) chegaralovchi darajaga ko‘tarilgan.

5. Ekologik omillar organizmlarga bir vaqtda ta’sir qiladi. Bir omil ta’siri so‘zsiz boshqa omilning ta’siriga bog‘liq va ma’lum darajada hamda ma’lum vaqtda birini o‘rnini ikkinchisi bosishi mumkin. Masalan, cho‘l mintaqasida namlikning yetishmasligi tungi soatlardagi havoning namligi bir oz darajada bo‘lsa ham qoplaydi. Arktikada yetishmagan issiqlik yoz faslidagi yorug‘ kunlar hisobiga qoplanadi. Lekin birorta ekologik omilning o‘rnini boshqasi bosa olmaydi. Chunki fototrof o‘simliklar yorug‘liksiz o‘sa olmaydi. Agar erta bahorda efemer va efemeroidlar uchun birlamchi ekologik omil yorug‘lik va issiqlik bo‘lsa, ularni urug‘ hosil qilish davrida esa namlik hamda oziqa moddalar asosiy omillarga aylanadi.