Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Praga tilshunoslik maktabida fonema nazariyasi 

Jahon  tilshunosligi  oldida  Praga  tilshunoslik  to`garagining  katta  xizmati 

shundaki,  fonologiyani  ilmiy-predmet  sifatida  shakllantirdi.  Praga  tilshunoslik 

to`garaginipg  fonologik  kontseptsiyasi  N.S.Trubetskoyning  "Fonologiya  asoslari" 

kitobida  mujassamlagan.  N.S.Trubetskoy  kontseptsiyasi  bo`yicha  fonologik  sistema 

leksik  va  grammatik  ma`nolarni  farqlash  uchun  xizmat  qiladigan  fonologik 

oppozitsiyalar (PFM bo`yicha fonologik qarama-qarshiliklar) majmuasi sifatida talqin 

qilinadi. U fonologiyada asosiy rolni fonemalar emas, balki ularning ma`no farqlash 

funktsiyasi o`ynashini ta`kidlaydi. 

Har  qanday  fonema  fonologik  oppozitsiya  sistemasi  ma`lum  tarkibga  yoki 

strukturaga  ega  bo`lganligi  uchun  ham  fonologik  mazmunga  ega  bo`ladi.  Fonema 

abstrakt  birlik  sifatida  qaraladi.  Konkret  tovushlar  fonemaning  moddiy  simvollari 

hisoblanadi.  Fonema  moddiy  jihatdan  bir  qancha  tovushlar  orqali  reallashishi 

mumkin. Bunday reallashgan xar xil tovushlar shu fonemaning variantlari sanaladi. 

Praga  tilshunoslari  variantlarni  tasniflab,  ularni  majburiy,  fakul’tativ  va 

individual  variantlarga  bo`ladilar.  Majburiy  variantlar,  o`z  navbatida  pozitsion, 

kombinator va uslubiy variantlarga ajratiladi.  

Fonemaning urg`uga, so`z xarakteriga, nutq melodikasiga xoslangan variantlari 

---

 

46 

pozitsion; nutq oqimida yondosh fonemalar ta`siridagi variantlar kombinator; talaffuz 

uslubi  bilan  xoslangan  variantlari  uslubiy  variantlar  sanaladi  (To`liq  uslub,  og`zaki 

uslub  va  boshqalar).  Bir  pozitsiyaning  o`zida  so`z  ma`nosini  o`zgartirmagan  holda 

o`zaro  almashinib  kelgan  variantlar  fakul’tativ  variantlardir.  Fakul’tativ  variantlar 

ko`pincha  dialektal  farqlanishlar  natijasida  vujudga  keladi.  Masalan,  boring-barin. 

Ayrim  kishilarning  nutq  xususiyati  bilan  bog`liq  variantlar  individual  variant 

hisoblanadi. 

N.S.Trubetskoy fonologik oppozitsiyalarni uch asosga ko`ra tasnif qiladi: 

1. Oppozitsiya sistemasi munosabatiga ko`ra; 

2. Oppozitsiya a`zolari o`rtasidagi munosabatta ko`ra; 

3. Turli pozitsiyalarda ularning amal qilishiga ko`ra. 

Birinchi  belgiga  ko`ra  bir  o`lchovli,  ko`p  o`lchovli,  proportsional  va  ajralgan 

oppozitsiyaga bo`linadi. 

Ikkinchi  belgiga  ko`ra,  privativ  (oppozitsiya  a`zolaridan  biri  belgining  bor 

yo`qligi  bilan  ikkinchisidan  farq  qiladigan  oppozitsiya),  gradual  (nutq  apparatining 

ochilishi  darajasiga  asoslangan  oppozitsiya,  masalan:  kir-kar),  teng  qimmatli 

(mantiqan har ikki a`zo teng huquqli bo`lgan oppozitsiya) oppozitsiyalarga ajratiladi. 

Uchinchi  belgiga  ko`ra  esa  doimiy  va  neytrallashgan  oppozitsiyalarga 

bo`linadi. 

Neytrallashish  jarayonida  oppozitsiyaga  kirishayotgan  fonemalar  o`rtasida 

fonologik  qimmatga  ega  bo`lgan  belgi  yo`qoladi.  Lekin  umumiy  belgilari  saqlanib 

qoladi.  Masalan,  o`zbek  tilida  yot-yod  oppozitsiyasida  so`z  oxirida  t-d  o`rtasidagi 

jarangli-jarangsizlik belgisi yo`qoladi, boshqa umumiy belgilari (til oldi, portlovchi) 

saqlanib qoladi. 

N.S.Trubetskoyning  fonologik  oppozitsiyalar  tasnifi  amaliy  ahamiyatga  ega, 

chunki u ma`lum bir fonemaning fonetik qimmatini belgilashda yordam beradi. 

Xullas, barcha fonologik kontseptsiyalarda fonema lingvistik birlik sifatida tan 

olinadi.  Bunday  kontseptsiyalarning  tayanch  nuqtasi  Boduen  de  Kurtenening 

fonologik  nazariyasi  hisoblanadi.  RFM  fonemani  so`z  va  morfemadan  ajralgan 

abstrakt  birlik  sifatida  talqin  etsa,  MFM  unga  so`z  va  morfemalarning  tarkibiy 

---

 

47 

elementi sifatida yondashadi. 

Praga lingvistik to`garagi fonemani abstrakt birlik sifatida talqin etishda PFM 

ga  yakin  tursa,  pozitsion,  kombinator  variantlar,  variantlar  neytralizatsiyasi  kabi 

masalalarda MFM ga yaqin turadi. 

Farqlovchi  belgilar  bilan  fonemaning  atom  talqini  chambarchas  bog`liqdir. 

Fonemaning atom talqiniga ko`ra farqlovchi belgilar ma`lum darajada mustaqillikka 

ega bo`lib, fonema shu farqlovchi belgilar majmuasidir. L. R. Zinder fikricha, bunday 

talqin  farqlovchi  belgilarni  birlamchi  fonologik  birlik  sifatida  tan  olishga  imkon 

beradi.  Fonema  bunday  munosabatlar  majmuasi  sifatida  qarash  uni  material 

substantsiyadan  ajratib  qo`yadi.  Bu  esa  ob`ektiv  dunyodagi  predmetlarning  real 

mavjudligini inkor qiluvchi va L. El’mslevning lingvistik nazariyasiga asos bo`lgan 

logik pozitivizmning ta`siridir. 

Lekin,  bizning  nazarimizda,  tal  va  nutq  farqlanishiga  fonemaning  bu  talqini 

moxiyat va hodisani aks ettiradi va dialektika qonuniyatlariga to`la muvofiq keladi.