Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

-qir (topqir, chopqir). 

-kich (-zich) (suzgich, bilgich, ko`rsatkich), -qich (bosqich, qisqich), k- (elak, 

bezak), q-(sanoq, taroq) va boshqalar. 

Ayrim  ikki  bo`g`inli  so`zlar  tarkibida  labial  garmoniyaning  ham  qoldig`i 

uchraydi:  Masalan:  ulug`,  buyuk,  ulush,  kun,  kuz,  uchqkun,  turg`un,  guvur-guvur, 

yugur, bug`u, tuyg`u va boshq. 

Biroq  singarmonizmning  bu  ikki  ko`rinishi  ham  hozirgi  o`zbek  tili  uchun 

qadimgi konuniyatning ichi holos. 

O`zbek  tilining  ayrim  tevalarida  masalan,  Namangan  shevasida 

singarmonizmning  boshqacha  ko`rinishi,  affikslarning  o`zak  fonetik  xususiyatiga 

moslashishi  emas,  balki  o`zak  unlilarning  affiks  unlilari  harakgeriga  moslashishi, 

ya`ni oldiga qarab moslashish emas, orqaga moslashish kuzatiladi. 

Bunday  moslik  umlaut  hisoblanadi.  Umlaut  uyg`ur  tili  va  hozirgi  o`zbek 

tilining  Namangan  va  Paxtaobod  shevasiga  xosdir.  Umlautning  uch  ko`rinishi  -

---

 

78 

palatal, labial, lingvial turlari mavjud. Birinchi turda birinchi bo`g`inning orqa qator 

keng  unlisi  keyingi  bo`g`inidagi  tor  lablanmagan  unli  ta`sirida  old  qator  unliga 

aylanadi.  Masalane,  Namangan  shevasida  tosh  "tosh",  teshi"  toshi".  Ikkinchi  turida 

birinchi  bo`g`inning  keng  lablanmagan  unlisi  keyingi  bo`g`inning  lablangan  unli 

larning  ta`sirida  lablashadi.  Masalan,  paxta-obod  shevasida  tumur  "temir",  qo`shiq 

"qoshiq" va boshq. 

Uchinchi turida og`izning ochilishi darajasi o`zgaradi. Keyingi bo`g`inning tor 

i unlisi ta`sirida birinchi bo`g`inning old qator keng unlisi o`rta keng unliga aylanadi. 

Masalan,  uyg`ur  tilida  kesish  (kasish);  u,  u  ta`sirida,  o,  o  unlilari  ham  torayishi 

mumkin. Masalan mushuk-moshuk, chonqur-chunqur dialekt. 

Umlaut  barcha  turkiy  tillarda  ma`lum  darajada  uchraydi.  Umlaut 

singarmonizmga  teskari  proportsional  bo`lib,  turkiy  tillarda  nisbatan  keyingi 

xodisadir.  Ayrim  tilshunoslarning  fikriga  ko`ra,  umlaut  assimilyatsiyaning  keng 

rivojlanishi  va  o`ziga  xos  urgu  zaminida  vujudga  kelgan.  E.  D.  Polivanovning 

fikricha, umlautning kelib chiqishi singramonizmning kuchsizlanishi bilan bog`liq. 

A.M.Herbak  esa  assimmilyatsiya  jarayoni  yo`nalishining  o`zgaruvi  natijasida 

xosil  bo`lgan  bo`lishi  kerak,  deydi.  Bunga  morfologik  elementlarning  unifikatsiyasi 

qulay imkoniyat yaratgan. 

 

Savol va topshiriqlar 

1. Singarmonizm nima va uning qanday turlari bor? 

2. Turkiy tillardagi singarmonizm hodisasi haqida I. A. Boduen de Kurtene, N. 

S. Trubetskoy va A. Reformatskiylar qanday fikr yuritadi? Ularni sharxlab bering. 

3. Singarmonizmning asosiy funktsiyasi nima? 

4.  Singarmonizm  bilan  urg`uning  funktsional  tengligi  va  ularning  o`zaro 

munosabati haqida gapiring. 

5. Singarmonizmning morfonologiyaga qanday aloqasi bor? 

6. Umlaut nima va uning singarmonizm bilan munosabati qanday? 

 

---

 

79 

Adabiyotlar: 

1.  Mirzaqulov  M.  Grammatika  o'qitishning  lingvistik  asoslari.  -  Toshkent: 

«O'qituvchi» 1994. 

2.  O’zbek  filologiyasinig  dolzarb  masalalari.  Respublika  ilmiy  nazariy 

anjumani materiallari. Namangan. 2006 yil. 

3.  Trubetskoy N. S. Osnovo` fonologii M., 1960 

4.  Polivanov E.D. Prichino` proisxojdeniya umlauta. Sbornik Turkestanskogo 

vostochnogo instituta v chest’ prof, A.E. SHmidta, 1923. 

5.  Reformatskiy  A.A.  Ierarxiya  fonologicheskix  edinits  i  yavleniya 

singarmonizma, "Issledovaniya po fopologii" kitobi. 1996. 

6.  Herbak A, M. Sravnitel’naya tyurkskix yazo`kov. L., 1970 

6.  Djunusbekov A. Singarmonizm v kazaxkom yazo`keyu. Alma-Ata, 1980 

7.  Sravnitel’no-istoricheskaya  grammatika  tyurkskix  yazo`kov.  Fonetika.  M., 

1984 

8.  CHerkasskiy M.A.Tyurskiy vokalizm i singarmonizm. M.,1965 

9.  Atamirzaeva  S.  Zvukovoy  sostav  namanganskogo  govora  uzbekskogo 

yazo`ka AKD., 1963 

10. Atamirzaeva 

S. 

eksperimental’po-fopeticheskoe 

issledovanie 

namanganskogo govora uzbekskogo yazo`ka; Tashkont, 1974